Onze Taal. Jaargang 64

[p. 254]

Sofie 8

Na de babytijd verwerft een peuter door nieuwsgierigheid en verwondering de moedertaal beetje bij beetje. Jeroen Kramer is anglist, presentator van het tv-programma ‘Het Klokhuis’, maar vooral ook vader. In een serie korte artikelen belicht hij enkele episoden uit de taalontwikkeling van dochter en peuter Sofie.

Ik: Ziet u, ikzelf heb een noordelijke, rollende r, dus ik ben indertijd op zoek gegaan naar een lieve, vruchtbare vrouw met een zelfde soort r. Die heb ik gevonden. Bij haar heb ik een Proefpersoon verwekt, een meisje. Ik heb Proefpersoon Sofie genoemd, omdat in die naam geen r voorkomt. Dit om te voorkomen dat Proefpersoon een vroegtijdige belangstelling voor de r zou ontwikkelen. Het zou haar onbevangenheid jegens die klank immers alleen maar in gevaar kunnen brengen. De lieve, vruchtbare vrouw en ik zijn Proefpersoon gaan grootbrengen in Amsterdam, omdat dit een van de laatste rollende-r-enclaves in de Randstad is. Juist in de Randstad is het het ergst gesteld met de r, moet u weten...

Psychiater: Mmmhh...

Ik: Om de r-omgeving binnen de enclave zo zuiver mogelijk te houden, ben ik voor Proefpersoon een peuterklasje gaan zoeken onder leiding van een juf van Surinaams-Indonesische afkomst. Geen eenvoudige opgave, maar de moeite waard. Zoals u weet, is de oorspronkelijke Noord-Nederlandse rol-r juist in de koloniën het best geconserveerd gebleven. Zo ben ik op juffrouw Lies gestuit. Haar koloniale afkomst leek mij de beste garantie voor een leerkracht die zelf niet ontvankelijk is voor r-vervuiling.

Psychiater: R-vervuiling?

Ik: Ja toch? Randstadbewoners hebben van hun r een zootje gemaakt. Men woont er bijvoorbeeld in Haailem, of Hilvejsum, of zelfs in Haalem, of Hilvesum. Aan het begin van een lettergreep wil men er dan nog wel een zacht g-achtig klankje aan toevoegen, waardoor een woord als raar wordt uitgesproken als hgaaij. Maar een normale r is ver te zoeken. En dat terwijl je als Nederlander toch de keuze hebt uit notabene twee heerlijke standaard r-en: de strenge, tongpuntstriemende rol-r van de noordelijke Nederlanden, en die ondeugend-roomse kriebel aan het achterste verhemelte van het zuiden.

Nu kun je de afbraak van de West-Nederlandse r afdoen als een jammerlijk verschijnsel, vermoedelijk een snobistische woeker, gevoed door de behoefte om bij de villabewoners van Aeidenhout en het Gooi te willen horen. In dat geval zouden we dus te maken hebben met een taalsociologisch verschijnsel. Maar ik mag, wetenschappelijk gezien, toch ook niet uitsluiten dat er hier sprake is van een puur biologisch fenomeen: wie weet maakt het mensenras een kritieke evolutionaire fase door in de ontwikkeling van de spraakorganen, die vooralsnog zijn weerslag begint te krijgen in de Noordwest-Nederlandse r.

Psychiater: Dus u was - in uw beleving - met wetenschap bezig?

Ik: Alleen maar! Was die r een sociaal of een biologisch verschijnsel? Uitsluitsel hierover vergde een eenvoudig wetenschappelijk experiment: je liet een pasgeboren mens opgroeien in een r-zuivere omgeving, waardoor je sociale invloeden uitsloot. Veranderde die r dan toch, dan wist je dat het alleen maar aan het spraakorgaan zelf kan liggen - hoe had ik het anders moeten aanpakken?

Psychiater: Gaat u verder...

[p. 255]

Ik: Inmiddels was Proefpersoon 3½ jaar oud en taalkundig tot volledige wasdom gekomen. Bijzinnen, de onvoltooid verleden tijd van sterke werkwoorden, beleefdheidsfrases en krachttermen, idiomatische tussenwerpsels: ze wist ze allemaal perfect te hanteren. En wat observeerde ik ten aanzien van de uitspraak van dit alles? Dat Proefpersoon tot op het laatst moeite had met het onderscheid tussen de l en r! Drop was dlop en een paard een paalt. Kunt u zich de spanning voorstellen waarmee ik zat te wachten op het moment dat zij deze laatste fonetische barrière zou slechten?

Psychiater: (strijkt met hand door baard)

Ik: Welnu, sinds kort bezigt Proefpersoon vóór de klinker een keel-r, en na de klinker de gevreesde, gecorrumpeerde r, in feite een j. Haar tongpunt gebruikt ze enkel voor de l en om ijsjes te likken. Zij is dus één van ‘hen’! Feitelijk is mijn aandeel in het experiment daarmee voltooid - en met groot succes!

Psychiater: U bedoelt...

Ik: Exact! Geen nurture maar nature! Als ik Proefpersoon nu zou overdoen aan een anatoom, zou zo iemand bij haar wellicht een evolutionaire huigverdikking, of een verzwakking van de tongpuntspier kunnen constateren. Dat zou een ontdekking van Nobelprijsachtig formaat zijn!

Psychiater: Ja?

Ik: Ware het niet dat ik voor Proefpersoon bepaald innige gevoelens ben gaan koesteren, die mijn wetenschappelijke ambities allengs hebben verdrongen. Sofie heeft recht op een vader - een vader die een rollende r bezigt. In een wanhopige poging om onzuivere invloeden te weren begon ik kinderen met wie Sofie op straat speelde lastig te vallen...

Psychiater: Hoe kwam dat zoal tot uiting?

Ik: Om ze te testen hield ik ze bijvoorbeeld een knikker voor, en dan beet ik ze toe: ‘Wat is dit?’ Meestal begonnen ze dan te huilen en renden ze weg. Mooi zo - wegwezen met je ziekelijke taalgebruik, dacht ik dan. Maar soms antwoordden ze brutaal: ‘Een knikkejj.’ ‘Wát is dit?’ brulde ik ze dan toe. En dan stoven ze alsnog de hoek om. Maar de laatste keer was er een zo brutaal om te blijven staan. Ik greep het meisje bij de elleboog. ‘Zeg dat nog eens als je durft!’ ‘Een knikkejj’, herhaalde ze - nu met omlaag krullende mondhoeken. Ze wurmde zich los, en terwijl ze struikelend een veilig heenkomen zocht, schreeuwde ik haar na: ‘Een knikkerrrrrrrrrr!!!’

Alleen het Turkse buurmeisje, Sekija, bleef beduusd staan, hand-in-hand met Sofie. Ik schraapte mijn keel en liet de knikker dreigend heen en weer rollen in mijn handpalm. ‘Een kniekkerrr...’ stamelde ze. Het was binnensmonds, maar de r, zo'n prachtige, zuivere Turkse r, rolde er niettemin overtuigend uit. Ik vouwde de knikker tussen haar bevende vingertjes, liep naar binnen, en toen heb ik u gebeld...