Onze Taal. Jaargang 64

[p. 252]

Het proefschrift van Mirjam Woutersen
Twee talen
Peter Burger

‘De vraag is: zijn dit Nederlandse woorden? En uw tijd gaat... nú in. Bewaker? Ja. Horloge? Ja. Fles? Ja. Smaren? Smáren? Nee.’

Toegegeven: deze quiz is een stuk makkelijker dan ‘Tien voor taak’. Toch moest u over het laatste woord net iets langer nadenken dan over de rest. Hoogstens enkele tientallen milliseconden, maar toch. Dat is de extra tijd die nodig is om het woordenboek in uw hoofd door te bladeren en te constateren dat smaren er niet in staat. Hoe is dat mentale lexicon geordend? En waar bergen we alle nieuwe woorden op als we een vreemde taal leren: naast die in onze moedertaal, of in een apart lexicon?

● Tree lijkt niet op boom

De bovenstaande testwoorden zijn ontleend aan Mirjam Woutersens onderzoek naar de manier waarop woorden zijn opgeslagen in de hersenen van tweetaligen. De Nijmeegse taalkundige Woutersen (27) presenteerde haar proefpersonen reeksen woorden op een beeldscherm of door een koptelefoon en liet hen met een druk op de knop aangeven of ze het woord herkenden. De onzinwoorden waren alleen opgenomen om hen bij de les te houden. Wat Woutersen in werkelijkheid wilde weten, was hoe sterk woorden met dezelfde betekenis uit twee verschillende talen aan elkaar verbonden zijn.

Het antwoord op die vraag zou van nut kunnen zijn voor het vreemde-talenonderwijs, voor Nederlandse les aan allochtone kinderen, en voor vertaalopleidingen. Maar zulke toepassingen interesseren Woutersen niet. Zij wil de structuur van het mentale woordenboek ontrafelen, punt.

Psycholinguïsten hadden al ontdekt dat iemand die twee keer hetzelfde woord te horen krijgt, dat woord de tweede keer sneller herkent (dus: sneller op de knop drukt). Zou dat zelfde effect ook optreden als het tweede woord een vreemd woord was met dezelfde betekenis? Gaat er bij het horen van woestijn een lampje branden dat nog zwakjes nagloeit als de proefpersoon desert hoort?

En jawel: proefpersonen met enige beheersing van een vreemde taal reageerden zoals voorspeld. Maar alleen bij woorden waarvan de vormen op elkaar leken (‘verwanten’). Nederlanders die Engels spreken, herkennen de Engelse woorden clock en hand dus sneller als ze eerst klok en hand gehoord hebben, zelfs na een pauze van een halfuur. Dat effect ontbreekt echter als ze eerst boom horen en dan het niet-verwante tree: ze reageren dan op tree niet sneller dan op woorden die niets met boom te maken hebben.

Tot zover bevestigen de experimenten de ervaring van iedereen die wel eens een vreemde taal heeft geleerd: de woorden die op het Nederlands lijken, onthoud je het gemakkelijkst.

● Van zwegel naar lucifer

‘Maar wij vonden iets vreemds’, vertelt Woutersen. Haar proefpersonen

Bij mensen die volledig tweetalig zijn, groeien de talen weer uit elkaar

gedroegen zich niet zoals zij verwachtte: ‘Maastrichtenaren met Maastrichts als moedertaal, die later op de lagere school vloeiend Nederlands hadden geleerd, reageerden zowel bij de verwante als bij de niet-verwante woorden sneller.’ Zij beheersen beide talen kennelijk zo goed dat in hun hoofd ook woorden die hetzelfde betekenen maar absoluut niet op elkaar lijken, zoals rijjstartel en veter of zwegel en lucifer, toch direct naast elkaar voor het grijpen liggen.

En dat komt niet doordat Maastrichts en standaard-Nederlands verder zo sterk op elkaar lijken, want een collega van Woutersen noteerde dezelfde scores bij Turken die vloeiend Nederlands spraken en bij derdejaarsstudenten Engels. Het verschil met voorgaande onderzoeken, concludeert Woutersen, wordt veroorzaakt doordat haar proefpersonen hun tweede taal beter beheersen. Woutersen: ‘Om te kijken of het effect echt werd veroorzaakt door taalvaardigheid, heb ik ook vwo-leerlingen uit de derde klas onderzocht - en inderdaad: die herkennen de verwante woorden wel sneller, maar de niet-verwante niet.’

Naarmate iemands beheersing van een tweede taal toeneemt, worden de woorden dus op een andere manier in het mentale lexicon opgeslagen. De moedertaalwoorden en de vreemde woorden kleven steeds sterker aan elkaar.

Wat gebeurt er nu als mensen twee talen perfect beheersen? Woutersen: ‘Er zijn experimenten gedaan waaruit blijkt dat er dan opeens helemaal geen effecten meer optreden - die reageren dus zelfs op het Engelse hand niet sneller als ze eerst het Nederlandse hand hebben gehoord. Daaruit kun je opmaken dat bij mensen die volledig tweetalig zijn de talen weer uit elkaar groeien.’

Uit elkaar groeien? Woutersen: ‘Eerst leer je vreemde woorden als vertalingen van woorden in je moedertaal, in combinatie: aan tuin komt garden vast te zitten. Daarna wordt de vreemde taal steeds meer een eenheid, een afzonderlijk systeem. Als je zover bent dat je garden alleen nog in combinatie met Engelse woorden gebruikt, dan wordt de verbinding met

[p. 253]

tuin weer zwakker. Dan groeien die twee talen uit elkaar.’

● Zuiver tweetalig

Een andere oorzaak van die verwijdering is dat garden en tuin niet precies hetzelfde betekenen: hoewel de betekenissen elkaar grotendeels overlappen, is een Engelse garden toch iets anders dan een Nederlandse tuin. Een Newyorkse cab verschilt aanzienlijk van een Amsterdamse taxi, een Amerikaanse highway van een Nederlandse snelweg. Hoe meer de betekenissen uiteenlopen, hoe zwakker de verbinding tussen de woordparen zal zijn.

‘Maar voordat ik dat zeker weet,’ zegt Woutersen, die volgend jaar haar onderzoek hoopt af te ronden, ‘moet ik nog een experiment doen met zuiver tweetaligen. In mijn proefschrift wil ik op grond daarvan een model presenteren van de manier waarop talen in je hoofd naar elkaar toe en weer uit elkaar kunnen groeien.’