Onze Taal. Jaargang 64

[p. 246]

Van kaartenbak tot Koenen [8]
Van fout naar goed
Theo de Boer - bewerker Koenen handwoordenboek

Sommige fouten gaan zozeer een eigen leven leiden dat ze op den duur ophouden fout te zijn en zelfs in de woordenboeken terechtkomen. Men spreekt dan van taalverandering. Wanneer wordt ‘fout’ goed voor een woordenboekenmaker?

De vergadering over de íncestzaak ging niet zonder incidenten gepaard. De voorzitter nam het woord, maar niet nadat hij gemeend had op te merken dat het vaatwerk die op de ovalen tafel stond, wel erg vuil was. ‘Doe jij dat even afwassen?’ zo gebood hij de secretaris. Deze weigerde omdat hij zich voor schut gezet voelde.

Het zal u niet ontgaan dat deze tekst enkele merkwaardige formuleringen bevat. Maar ik denk dat niet iedere lezer al tellend tot hetzelfde aantal fouten zal komen. Dat is ook precies mijn bedoeling: sommige fouten zijn evident, maar andere zijn al zo gewoon dat we ze niet eens meer fout noemen. Ik wil er acht bespreken.

maar niet nadat

Een fout die tegenwoordig veel wordt gemaakt, is het weglaten van dan in niet dan nadat. Dit kan leiden tot vermakelijke zinnen, zoals die in de Volkskrant van 26 november 1994: ‘En ten slotte mocht mijnheer Van Dijke van het (sic) RPF per motie van GroenLinks de doorslag geven, maar niet nadat hij eerst een paar keer van de ene naar de andere kant van de Kamer was gerend.’ Slordigheden van dit type komen niet alleen in kranten voor. In de roman de Doodbieren van Paul Verhuyck staat op pagina 235: ‘Ze trouwden, hoe gelukkig wist niemand, en de nog immer werkloze Servais trok bij haar in, in haar appartementje, doch niet nadat ze met zijn instemming al de rest van haar bezit aan de erfgenamen had vermaakt.’ Trekt hij nu wel of niet bij haar in?

De meeste mensen zullen een dergelijke wending nog als fout beschouwen. Voor aanpassing van het woordenboek bestaat dan ook nog geen aanleiding.

heb ik gemeend te

De volgende, eveneens frequente ontsporing, ontleent zijn komisch effect vooral aan de plechtigheid en aan de onbedoelde betekenis ervan. Minister B. de Vries in een radio-uitzending op 21 januari 1993: ‘En daarom heb ik gemeend te zeggen dat...’ Of J.J. Lindner in de Volkskrant (in 1994): ‘Aan het eind daarvan, begin '69, meende partijgenoot Joop den Uyl in een alom bejubelde rede de bezetting van het Maagdenhuis als “een aanslag op de parlementaire democratie” te beschouwen.’ Het werkwoord moeten wordt hier node gemist; het ontbreken van dit woord is voor de meeste taalgebruikers nog gewoon een taalfout.

het vaatwerk die

Het gebruik van het juiste voornaamwoord blijkt aan slijtage onderhevig, en niet alleen in de spreektaal, waaraan ik bovenstaand voorbeeld ontleen. In de Volkskrant van 10 november 1994: ‘We stonden er erg slecht voor en huurden dus een klein zaaltje, zodat die al snel bomvol zou zijn.’ Meer voorbeelden zijn bij tientallen te vinden voor wie even zoekt. Er lijkt sprake van een trend waarbij naar het-woorden wordt verwezen als waren het de-woorden.

Wat moet het woordenboek hiermee? Voorlopig nog niets, daarvoor tekent deze trend zich nog niet duidelijk genoeg af. Maar dat kan veranderen. Een woordenboek zou hier trouwens niet meer kunnen doen dan het aanpassen van de omschrijving van trefwoorden als die, dat, enzovoort. Het beschrijven van grammaticale veranderingen is in de eerste plaats een taak voor spraakkunsten, taalgidsen en schoolboeken.

gepaard gaan zonder

De Volkskrant van 1 april 1993 schrijft over een voetbalwedstrijd: ‘De ontmoeting ging niet zonder incidenten gepaard.’ En in de Groninger Gezinsbode van 1 september 1993 lezen we: ‘Het aantal studenten is (...) toegenomen en dat is niet zonder moeilijkheden gepaard gegaan.’ Een rare constructie, want impliceert gepaard gaan niet juist het optreden van twee zaken tegelijk? Deze constructie wordt misschien veroorzaakt door een behoefte aan stilistische variatie.

Vooralsnog blijf ik gepaard gaan zonder raar Nederlands vinden, dat niet in een woordenboek thuishoort. Maar hoe lang is dat standpunt nog te handhaven?

doe jij dat even afwassen?

Het invoegen van het hulpwerkwoord doen, op vergelijkbare wijze als in het Engels gebeurt, is vooral in de spreektaal zeer populair. Zo zei een jeugdige gedetineerde in een tv-uitzending op 30 maart 1994: ‘Toen deden we ook wel eens inbreken in auto's’ en, even verderop in het interview: ‘Later deden we ook wel eens een hele winkel leeghalen.’ Uit de context werd duidelijk dat hier zeker niet het causatieve doen werd bedoeld, dat ‘laten’ betekent.

Dit gebruik van doen is al zo ingeburgerd dat het volgens mij geen zin heeft om van fout Nederlands te spreken, al zullen sommigen daar anders over denken. Als het een structurele ontwikkeling in de taal is, hoort het in het woordenboek thuis.

een ovalen tafel

In Frida Vogels' de Harde Kern II (Met zijn drieën) is op de pagina's 47 en 86 sprake van ‘een ovalen teiltje’, en in het al eerder aangehaalde de Doodbieren (pag. 217) van ‘een ovalen tafel’. Dit zelfde meubelstuk figureert ook

[p. 247]

in de Volkskrant van 31 maart 1990. En in de Nederlandse vertaling van Michel Tourniers Vendredi ou les limbes du Pacifique (uit 1968) is op pagina 168 eerst sprake van een ‘ovale kiezelsteen’ die enkele regels verderop een ‘ovalen steen’ heet.

Het woord ovalen staat in geen enkel mij bekend woordenboek. Het zou kunnen dat men het heeft gevormd naar analogie van het stofaanduidend bijvoeglijk naamwoord opalen, in plaats van ronde en vierkante als vergelijkbare woorden te nemen. Als het al een fout is, dan toch een fout die verschillende auteurs onafhankelijk van elkaar steeds weer maken. Het woordenboek zou hun daarop kunnen wijzen, dus naar mijn idee moet ovalen erin, eventueel met de aanduiding ‘minder juist voor ovale’.

incest

Hier is de klemtoon in het geding. Vroeger legde men die op de tweede lettergreep, tegenwoordig bijna onveranderlijk op de eerste. Sommige kenners van het Latijn (het woord incest komt van het Latijnse incéstus, wat onrein betekent) zullen de uitspraak íncest als onjuist beschouwen. In een woordenboek van het hedendaags Nederlands is er echter geen enkele reden om de alledaagse uitspraak te negeren. Koenen en Verschueren geven beide mogelijke uitspraken; Kramers en Van Dale Hedendaags Nederlands geven zelfs alleen íncest. Wat onjuist was, is juist geworden, doordat iedereen het ging zeggen.

voor schut

Dat ‘niet correct’ correct is geworden, geldt in nog sterkere mate voor de uitdrukking voor schut staan/gaan/zetten. Lang niet iedereen zal nog weten dat deze uitdrukking ooit luidde verschut staan/gaan/zetten. Het Bargoense verschut betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal ‘betrapt bij een misdrijf, gesnapt; gearresteerd, in hechtenis genomen’. Bij de verbinding verschut zetten vermeldt het WNT echter reeds: ‘meestal echter: voor schut zetten’.

Het woord verschut is vrijwel geheel verdwenen; de meeste mensen zeggen en schrijven voor schut en de woordenboeken schrijven het hen na, al vermelden de meeste ook verschut nog.

Het zal u niet ontgaan zijn dat de volgorde van de gegeven voorbeelden geen toeval was. Van zinswendingen die duidelijk nog fout gevonden worden, als niet nadat, kwamen we, via twijfelgevallen als ovalen, terecht bij een volkomen geaccepteerde vorm als voor schut. Ik hoop met deze voorbeelden te hebben aangetoond dat wat we nu ‘fout’ noemen, zó gewoon kan worden dat we, en met ons de woordenboeken, het ooit goed gaan noemen.