En dergelijke, enzovoort(s), etc.
Daan Baart - Schiedam
Jan Renkema adviseert (Taalkalender, 27 maart 1995) om geen onderscheid te maken tussen enz. en e.d. Slechts ‘(bijzonder fijnzinnige) taalverzorgers’ zouden enzovoort(s) reserveren voor personen, en en dergelijke voor zaken.
Naar mijn idee is dit advies niet helemaal juist. De verschillen in gebruik zijn subtiel, maar aan de hand van enkele voorbeelden worden ze toch duidelijk.
Enzovoort(s) gebruik ik als ik een opsomming afkort die gekenmerkt wordt door een rangorde, zoals in: ‘De even getallen zijn de getallen die deelbaar zijn door 2, namelijk 2, 4, 6, 8, 10, enz.’ Hier gaat het om een oneindige, voorspelbaar voortlopende reeks; en dergelijke lijkt hier geen juiste afsluiting. Na een beperkte reeks met een bekende structuur is en dergelijke evenmin gebruikelijk. Twee voorbeelden: ‘Op school leer je in rijtjes: Groningen, Friesland, Drenthe, enz.’ en: ‘Veel landgenoten gaan 's zomers naar landen rond de Middellandse Zee: Spanje, Frankrijk, Italië, enz.’ ‘Enzovoort(s)’ impliceert: zó voortgaande. Zó geeft aan dat het aangegeven patroon moet worden aangehouden; voort(s) verwijst naar voortzetting van hetgeen is aangeduid. Dergelijke duidt daarentegen op iets wat lijkt op of vergelijkbaar is met het eerstgenoemde. Er is geen verwijzing naar voortzetting van een patroon of regelmaat; de formulering is minder strak en laat daardoor meer ruimte dan en-zo-voort.
Voor verzamelingen die een losse structuur hebben, kan naar mijn mening zowel en dergelijke als enzovoort(s) gebruikt worden. In de zin ‘Op de weekmarkt verkoopt men niet alleen bloemen, maar ook vis, kleding, schoenen, e.d.’ kan e.d. probleemloos worden vervangen door enz. Dit blijft voor mijn gevoel ook gelden als daar mandenmakers, tinnegieters, e.d. in persoon hun vakmanschap komen demonstreren.
De verschillen in gebruik kunnen als volgt worden samengevat. Een opsomming van een verzameling kan zowel met e.d. als met enz. worden afgekort wanneer de elementen van de opsomming onderling verwisselbaar zijn doordat de volgorde er niet toe doet. Een verzameling met een bepaalde volgorde of regelmaat wordt alleen met enz. afgebroken. Dit geldt zowel voor verzamelingen die bestaan uit personen als voor verzamelingen die bestaan uit zaken. Volgens Jan Renkema is etc. een goede plaatsvervanger van e.d. Diverse Nederlandse woordenboeken geven als betekenis voor etcetera echter ‘enzovoort(s)’. Zelf kies ik ervoor etc. alleen te gebruiken als vervanger van enz., maar niet voor e.d.
Auteursrechtelijk beschermd