Onze Taal. Jaargang 64

[p. 216]

Woordelijk citeren?
Kees van Wee - tekstschrijver en docent, Hooglanderveen

Bij het citeren kan een schrijver zich natuurlijk veel minder vrijheden permitteren dan bij het schrijven van passages die niet tussen aanhalingstekens staan. Met aanhalingstekens geef je de lezer immers de volgende boodschap: let op, dit zijn niet mijn woorden maar die van spreker X, schrijver Y of bron Z.

Citeren uit een tekst levert in de regel geen enkel probleem op. In zo'n geval kopieer je eenvoudigweg het origineel. Zelfs eventuele taal- en spelfouten moeten naar mijn mening overgenomen worden.

● Shitwind

Wanneer je een spreker citeert, wordt het echter een ander verhaal. Een woordelijke transcriptie komt de leesbaarheid en duidelijkheid vaak niet ten goede. De meeste sprekers maken veel zinnen niet af, hun grammatica rammelt nogal eens, en ze gebruiken soms woorden die het tegenovergestelde betekenen van wat ze bedoelen. Is het in zulke gevallen toegestaan hun woorden aan te passen en toch gebruik te maken van aanhalingstekens? Ik denk van wel, en ben ervan overtuigd dat vrijwel iedere professionele schrijver dit ook doet.

Als een voetballer een wedstrijd evalueert met de woorden: ‘Ik vond het een waardeloze scheidsrechter en... zeker de tweede, eh eerste helft... een... een... verschrikkelijk moeilijk, echt heel moeilijk om met die shitwind de bal op de goede plek te krijgen’, kun je daar naar mijn mening gerust het volgende van maken: ‘Ik vond het een waardeloze scheidsrechter en het was verschrikkelijk moeilijk om met die shitwind de bal op de goeie plek te krijgen, zeker in de eerste helft.’ Door de woorden van de spreker enigszins aan te passen, krijg je een bruikbaar citaat. Maar hoe ver mag een schrijver gaan bij het aanpassen van de woorden van de spreker? De strekking van de woorden van de voetballer wordt geen geweld aangedaan wanneer ze worden veranderd in: ‘Ik ben van mening dat het een slechte scheidsrechter was. Bovendien was het bijzonder moeilijk om met die vervelende wind de bal op de goede plek te krijgen, zeker in de eerste helft’; maar mag je bij deze vorm nog van een citaat spreken? Ik denk het niet. Stilistisch sluit het hiervoor te weinig aan bij de originele woorden.

● Drie regels

Naar mijn mening gelden bij het citeren drie regels:

1 Een citaat mag nooit uit z'n verband worden gerukt

Wanneer een regisseur na afloop van een bioscoopvoorstelling zegt: ‘Ik ben halverwege Rain man in slaap gevallen, maar dat heeft meer te maken met mijn tekort aan slaap van de laatste tijd dan met de kwaliteit van de film’, doe je de waarheid natuurlijk geweld aan als je zijn mening weergeeft door alleen het eerste deel van de zin te citeren.

2 Een citaat uit een tekst mag niet aangepast worden

Dat geldt ook wanneer een citaat herhaald wordt, bijvoorbeeld in een kop of in een kadertje. Wanneer Lubbers in een artikel zegt: ‘Ik vind het voorstel onacceptabel’, mag de kop van dat zelfde artikel niet zijn: Lubbers: ‘het voorstel van de VVD is onacceptabel’. Zonder aanhalingstekens zou die kop wél kunnen.

3 Als het om gesproken woorden gaat, mag een citaat in bepaalde gevallen aangepast worden, bijvoorbeeld om de leesbaarheid te vergroten of om fouten te corrigeren. Hierbij gelden echter twee belangrijke beperkingen:
3a Een gesproken citaat moet de strekking van iemands woorden voor 100% dekken

Je mag als schrijver de woorden van de spreker dus alleen aanpassen als je

[p. 217]

precies weet wat hij bedoelt.

3b Een citaat moet stilistisch aansluiten bij het taalgebruik van de spreker (en niet bij dat van de schrijver)

Het woord daarom mag bijvoorbeeld niet veranderd worden in derhalve, een waanzinnig gave show mag nooit een bijzonder boeiende voorstelling worden, en het is niet toegestaan iemand die in korte zinnen spreekt een groot aantal bijzinnen in de mond te leggen.

● Cassetterecorder

Het is niet moeilijk je aan de eerste twee regels te houden. De derde regel levert meer problemen op, zeker wanneer een tekst geschreven wordt op basis van aantekeningen en herinneringen. Daarom verdient het aanbeveling zoveel mogelijk gebruik te maken van een cassetterecorder wanneer je denkt citaten te gaan gebruiken. Dan is de kans op fouten of misverstanden het kleinst en kun je zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke woorden blijven.