Onze Taal. Jaargang 64

[p. 213]

Waarom dit artikel niet in het Engels is
Dr. C.L.J. de Bot - hoogleraar Toegepaste Taalwetenschap, KU Nijmegen

Wordt het Nederlands echt bedreigd door het Engels? Is het tijd voor wettelijke bescherming van onze taal? We kunnen een les leren van de geschiedenis van het Catalaans, en van de Amerikaanse ‘English-Only Movement’.

Wanneer ik praat met Engelstalige collega's, dan doe ik dat in het Engels; wanneer ik met Nederlandse collega's overleg, doe ik dat in het Nederlands, en wanneer ik overleg met collega's die beide talen beheersen, gebruiken we soms het Engels en soms het Nederlands. Daarmee is eigenlijk ook de vraag ‘waarom dit artikel niet in het Engels is’ vanuit sociolinguïstisch oogpunt beantwoord: ik wil iets vertellen aan een groep Nederlandstalige belangstellenden, en ik wil ook door hen begrepen worden. Het zou alleen al om die reden ongepast zijn om dit artikel in het Engels te schrijven. Vandaag is dat zo, en over een jaar nog steeds. Maar is dat ook nog zo over 25 jaar?

● Verlies aan prestige

Het is niet onmogelijk dat het Engels zich verder zal ontwikkelen en een steeds sterkere positie zal krijgen in onze maatschappij ten koste van het Nederlands. Wanneer twee taalgemeenschappen met elkaar in contact komen en de taal van de ene gemeenschap heeft een hoger prestige en een hogere ‘economische’ waarde (bijvoorbeeld een grotere kans op een baan wanneer men die taal spreekt), dan zal in de meeste gevallen de minder prestigieuze taal terrein verliezen en wellicht uiteindelijk niet meer worden gebruikt.

Een uitzondering is de situatie waarin er sprake is van diglossie, dat wil zeggen dat twee (of meer) talen ieder hun eigen gebruiksdomein hebben, zonder elkaar te bedreigen. Wanneer de ene taal in de meer formele gebruikssituaties (bestuur, religie) wordt gebruikt, en de andere in de informele sfeer (thuis en onder vrienden), dan kan de taal van de informele sfeer behouden blijven. Maar zo gauw een taal in elk domein een mededinger moet dulden, is die taal gedoemd te verdwijnen. Met minderheidstalen gebeurt dat vaak op het moment dat de meerderheidstaal bezit neemt van het thuisdomein: zo gauw de minderheidstaal daar het monopolie verloren heeft, zal die taal betrekkelijk snel worden opgegeven. Het opgeven van een taal door een gemeenschap is een uiterst pijnlijk proces voor de betrokkenen, maar het is wel een keuze die de leden van die gemeenschap zelf maken. Verschillende Franssprekende gemeenschappen in Canada buiten Quebec zijn uiteindelijk overgegaan op het gebruik van Engels in alle domeinen. Niet omdat ze dat moesten, maar omdat ze blijkbaar zelf vonden dat de (sociaal-economische) kansen van henzelf en hun kinderen daarmee het best gediend waren. ‘Gewone’ mensen hebben meestal wel iets anders aan hun hoofd dan de vraag of de unieke eigenschappen van hun taal voor het nageslacht bewaard moeten blijven.

● Bedreigd domein: de media

Een meertalige situatie is alleen stabiel als er een duidelijke ‘taakverdeling’ is tussen de talen. In hoeverre kennen het Engels en het Nederlands in Nederland zo'n functieverdeling? In de informele domeinen wordt het Nederlands niet bedreigd door het Engels, al is de aanwezigheid van het Engels in jongerentaal evident. En in grote delen van de formele domeinen wordt alleen maar Nederlands gebruikt: in ieder geval in de wetgeving, de religie en het grootste deel van het onderwijs. Iets anders is de situatie in de media en het hoger onderwijs.

De plaats van een taal wordt in belangrijke mate bepaald door de media. Informele tellingen hebben aan het licht gebracht dat 40-60% van de tv-programma's op Nederlandstalige zenders Engelstalig is. Voeg dit bij de grote populariteit van Engelstalige zenders als MTV, en het is duidelijk dat er een flinke hoeveelheid Engels wordt geconsumeerd. Daarbij speelt ook een rol dat het Engels bij ons niet nagesynchroniseerd wordt. Men heeft wel gedacht dat bij ondertiteling de kijker nauwelijks zou luisteren naar het gesproken Engels. Onderzoek heeft aangetoond dat dit niet het geval is. Nederlandse kijkers die het Engels beheersen, blijken gebruik te maken van zowel de spraak als de ondertiteling.

● Bedreigd domein: onderwijs

Het hoger onderwijs neemt in het onderwijs een aparte positie in. Het Engels is daarin de wetenschapstaal geworden. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het rapport van de visitatiecommissie die de kwaliteit van het Nederlandse psychologisch onderzoek heeft beoordeeld. Engelstalige publikaties tellen voor de commissie aanzienlijk zwaarder dan Nederlandstalige. Hoe meer Nederlandstalige publikaties de medewerkers van een onderzoeksgroep schrijven, hoe lager die onderzoeksgroep wordt gewaardeerd. De conclusie lijkt te zijn dat het Engels de taal is van het toponderzoek, en

[p. 214]

het Nederlands de taal van het onderzoek van het tweede garnituur.

Moeten we nu de Nederlandse psychologen verwijten dat ze hun beste werk niet in het Nederlands publiceren? Zegt de voorkeur voor het Engels iets over de lage wetenschappelijke status van het Nederlands? Waarschijnlijker is deze verklaring: om internationaal aanzien te verwerven en daarmee de kans op nationaal onderzoeksgeld te vergroten, is publiceren in Engelstalige tijdschriften aantrekkelijker dan publiceren in het Nederlands. De wetenschappers gedragen zich niet anders dan andere mensen: ze maken de keuze die het meeste rendement oplevert.

Wordt het Nederlands als cultuurtaal bedreigd door het Engels als onderwijstaal in het hoger onderwijs in te voeren? De redenering is voor velen ongeveer als volgt: het universitaire onderwijs is de top van de culturele piramide in Nederland. Als het Nederlands daar in gevaar komt, zullen hele vakken niet meer in het Nederlands worden gekend, de specifieke woordenschat verdwijnt en het Nederlands is begonnen aan een proces van functionele ondermijning dat op den duur zal leiden tot het verdwijnen van het Nederlands en de Nederlandse cultuur. Ook staatssecretaris Nuis redeneert zo:

‘En de emmer is wat mij betreft echt overgelopen door de uitspraak “we moeten maar het Engels als voertaal aan onze universiteiten invoeren”. Want als je dat doet, is dat eigenlijk niets minder dan een moordaanslag op het Nederlands als cultuurtaal. Je onthoofdt de taal.’

(in NOS-laat 13-12-1989)

Toch is college geven in het Engels niet zo'n grote verandering als wordt gesuggereerd: veel vakken kennen al vrijwel alleen Engelstalige literatuur. Verder is het hoger onderwijs in dit opzicht niet sturend, maar reageert het op ontwikkelingen in de maatschappij.

● Wettelijke bescherming?

Een centrale vraag voor de Nederlandse overheid is of het nodig is om maatregelen te nemen die de positie van het Nederlands beschermen en

Er zijn maar een paar voorbeelden te vinden van talen die zich dankzij overheidsmaatregelen hebben hersteld.

versterken. In hoeverre moeten de positie en rol van het Nederlands in het onderwijs worden vastgelegd in de Grondwet? De Groningse hoogleraar en CDA-senator Postma heeft zich hiervoor sterk gemaakt. In zijn visie heeft de overheid de taak de variatie aan talen die gesproken worden, in stand te houden, net zoals zij de taak heeft om de variatie in de natuur te beschermen. Een tweede motief is volgens Postma van economische aard. Hij ziet een relatie tussen taalwetgeving en economische ontwikkeling. Zo zou de bloei van de economie in Vlaanderen het gevolg zijn van de Vlaamse taalwetten. Postma concludeert: ‘Aangezien het om sociale grondrechten gaat, dient in de Grondwet te worden opgenomen dat de taal van het openbaar bestuur en het onderwijs het Nederlands is.’

Heeft Postma gelijk? Ik noem vier bezwaren. Het eerste houdt verband met zijn idee dat overheidsingrijpen een sterk effect heeft op het behouden blijven of verloren gaan van een taal. Er zijn enkele voorbeelden te geven van situaties waarin overheidsregels eerder een averechts effect hebben gehad. Een sprekend voorbeeld is het Catalaans. Deze taal is van 1716 tot na de dood van Franco in 1975 onderdrukt geweest, en vaak niet op de meest zachtzinnige wijze. Niettemin geeft nu, na meer dan 250 jaar onderdrukking, 95% van de Catalaanse bevolking aan Catalaans te spreken: de onderdrukking heeft blijkbaar juist tot behoud van de taal geleid. Een zelfde beeld bieden de talen in verschillende voormalige sowjetrepublieken, die decennia van ‘russificatie’ hebben weerstaan en nu weer hun positie opeisen.

En de overheidsmaatregelen ter bevordering van taalbehoud? Ook hier zijn er meer voorbeelden te geven van vruchteloze inspanningen dan van geslaagde pogingen. Voorbeelden van gering succes zijn de campagne om de positie van het Iers in Ierland te versterken, en de alfabetiseringscampagne van de Ethiopische overheid. Er zijn maar een paar voorbeelden te vinden van talen die zich dankzij overheidsmaatregelen hebben hersteld, zoals het moderne Hebreeuws, en het Frans in Quebec.

● Lingua franca

Mijn tweede bezwaar tegen het betoog van Postma betreft de relatie tussen taal en economie. Bevordert de versterking van de positie van een taal door middel van taalwetgeving de economie? Het is eerder andersom; in het geval van Quebec lijkt het er zelfs meer op dat de zeer strikte taalwetten ter bescherming van het Frans hebben geleid tot een aanzienlijke vlucht van kapitaal en ondernemingen naar andere delen van Canada.

Een derde punt is de rol van een lingua franca (een taal die wordt gebruikt voor de communicatie tussen verschillende bevolkingsgroepen die ieder een verschillende taal spreken). Daarover zegt Postma: ‘Het verheffen van een taal op Europees niveau tot lingua franca doorbreekt de gelijkwaardigheid van de talen en daarmede van de mensen. Dit geldt ook voor het feitelijk ontstaan van een lingua franca.’

Een taal kan gaan functioneren als lingua franca, maar niet tot die status worden verheven door overheidsingrijpen. En daar ligt de crux van de hele discussie over de rol van het Nederlands en andere talen in Europa: wanneer een zeker aantal Nederlanders het Engels als lingua franca gaat gebruiken voor communicatie met sprekers van andere talen, dan hebben ze daar blijkbaar hun redenen voor. De overheid kan daar verder weinig aan doen. Dat is wel gebleken bij de recente ‘canard’ van de Franse overheid, die de rol van het Frans in de wetenschap in Frankrijk veilig wilde stellen.

Tot slot mijn vierde bezwaar: de invoering van een dergelijke wet zal

[p. 215]

grote juridische en linguïstische problemen met zich meebrengen. Het begint al met het vaststellen van wat als Nederlands zal gelden. Het Nederlands verandert net als andere talen voortdurend.

● English-only

Laten we aan de hand van een voorbeeld eens kijken wat de gevolgen kunnen zijn van een poging de landstaal bij wet vast te leggen. In de VS is in de jaren zeventig een beweging ontstaan die ernaar streeft om Engels de officiële taal van het land te maken door hierover een bepaling in de Constitutie op te nemen. Ook wilde men wetgeving waarmee het gebruik van andere talen dan het Engels voor officiële doelen wordt tegengegaan. Hiertoe werden organisaties opgericht als US English en English First. De aanhangers van deze ‘English-Only Movement’ stellen dat zonder een sterke wettelijke basis het Engels in de VS het zal afleggen tegen de minderheidstalen, vooral het Spaans. Men is vooral bang voor wat wel ‘balkanisering’ wordt genoemd, een ontwikkeling waarbij kleine groepen te vuur en te zwaard hun eigen belangen nastreven zonder rekening te houden met het algemene belang. US English is ook actief in het onderwijzen van Engels aan recent gearriveerde migranten. Het streven is de migranten zo snel mogelijk te laten assimileren door hun Engels te leren. Tweetalig onderwijs is alleen toegestaan als hulpmiddel bij de verwerving van het Engels; het mag nooit gericht zijn op het behoud van de minderheidstaal. De English-Only Movement heeft tot nu toe slechts voor een deel succes gehad. De pogingen om het Engels op het hoogste federale niveau erkend te krijgen, zijn vooralsnog mislukt. Wel is het Engels nu in achttien staten officieel erkend.

Illustratie: Frank Dam

De acties van de English-Only Movement hebben tot grote onrust geleid bij minderheidsgroepen in de VS. Zij zijn er bang voor dat de beweging in feite het Engels niet alleen tot de officiële taal wil maken, maar ook tot de enige. Verder zijn er duidelijke aanwijzingen dat de English-Only Movement nauwe banden onderhoudt met racistische en rechts-extreme groeperingen. De tegenstanders van de beweging wijzen erop dat veel van de problemen in de Amerikaanse maatschappij juist veroorzaakt worden door te strikte taalbarrières, en dat raciale tegenstellingen door erkenning van de (taal)rechten van minderheidsgroepen verminderd zouden kunnen worden.

● ‘Gevoelde’ dreiging

Aan dit conflict in de VS heeft de Amerikaan Edwards een studie gewijd. Hij wijst erop dat alle minderheidsgroepen in de VS nog steeds het normale patroon van verschuiving naar het Engels vertonen, zodat de positie van het Engels op geen enkele wijze in gevaar is. Maar, zo gaat hij verder, daarmee hoeft de gevoelde bedreiging er niet minder om te zijn: officiële statistieken hebben in het algemeen weinig invloed op attitudes. De meer zichtbare aanwezigheid van minderheidsgroepen in alle sectoren van de maatschappij heeft bij een niet onaanzienlijk deel van de bevolking het verlangen naar ‘de oude tijden’ opgeroepen. Vooral de Spaanssprekende immigranten (‘hispanics’) in de VS zijn voor Amerikanen met een hoog WASP (White-AngloSaxon-Protestant)-gehalte de symbolen van de veranderde verhoudingen, waar men moeilijk aan kan wennen.

Edwards' conclusie: wanneer het over taalzaken gaat, is zo weinig mogelijk wetgeving te prefereren boven het vastleggen van functies en domeinen voor specifieke talen. Het risico van taalwetgeving is immers dat er iets wordt vastgelegd wat per definitie in beweging is.

Het lijkt zeer onverstandig de positie van het Nederlands in de Grondwet vast te leggen.

Gezin de sociale onrust die de English-Only Movement teweeg heeft gebracht, en de verscherping van de verhoudingen tussen bevolkingsgroepen die er het gevolg van was, en gezien de juridische problemen die de invoering van taalwetten met zich meebrengt, lijkt het zeer onverstandig om in Nederland een vergelijkbare weg te volgen door te proberen de positie van het Nederlands in de Grondwet vast te leggen.

Bewerking van de rede ‘Waarom deze rede niet in het Engels is’, uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar in de Toegepaste Taalwetenschap aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen.