Onze Taal. Jaargang 64

[p. 210]

‘If you gather my meaning’
Toonderiaans in vertaling
Drs. Annemarie Korevaar - freelance redacteur (voor o.a. Panorama, Libelle), Amsterdam

Tijdens het Onze-Taalcongres in oktober zal Marten Toonder het erelidmaatschap van het genootschap in ontvangst nemen voor zijn creatieve gebruik van het Nederlands. Vooruitlopend op die feestelijke gebeurtenis publiceert Onze Taal drie artikelen over Toonders taalgebruik.
Deze tweede bijdrage gaat over de vertaling van het Rommeldamse idioom in andere talen. Werk van Toonder werd in diverse talen vertaald, zelfs in het Maleis en in het Tsjechisch. Soms blijken er gewoon geen equivalenten te bestaan voor de gevoelstaal, de namen van de personages of voor de gevleugelde woorden in de Bommelverhalen. Maar vaak slagen vertalers erin de hindernissen met verve te overwinnen, zo laat Annemarie Korevaar zien. Zij put daarbij onder meer uit de resultaten van een vertaalproject van Story International (in 1993).

Wie het werk van Toonder wil vertalen, moet beschikken over een heel groot denkraam. Want wat moet je als vertaler met verhalen waarin woorden voorkomen die volgens de woordenboeken niet bestaan, en waarin de personages namen dragen die veel meer betekenissen hebben dan je op het eerste gezicht zou zeggen? Verhalen die bovendien geschreven zijn in een taal die - voor ons Nederlanders - gevleugelde woorden heeft voortgebracht, een taal die door iedere bewoner van Rommeldam ook nog eens verschillend wordt gebruikt. Een Toondervertaler moet een heel groot denkraam hebben, want met een denkerwt - om met Bul Super te spreken - komt hij er niet.

● Getrulde mannen

Gelukkig bestaan ze: vertalers die het Rommeldams voldoende beheersen om de haast onneembare barrières die Marten Toonder heeft opgeworpen, uit de weg te ruimen. Daarvan getuigen de vertalingen in onder meer het Deens, Zweeds, Noors, Fins, Duits, Frans, Engels, Fries, Spaans, Russisch en Papiamento.

Het grootste obstakel bij het vertalen van het Rommeldams zijn de woorden die door Marten Toonder zelf geïntroduceerd zijn. Het is ‘gevoelstaal’; ook al ken je als lezer niet de precieze betekenis, je weet door de context toch wat er bedoeld wordt met woorden als denkraam, trullenhoedster, Prolzwammen, bovenbazen, kukel, Om-slee, noppig en ipsen. Soms kunnen we de betekenis afleiden uit bestaande woorden waaruit ze samengesteld zijn. Ook de tekeningen helpen de lezer op weg.

Vertalers staan voor het probleem een equivalent te vinden dat niet alleen de juiste betekenis heeft, maar dat ook het poëtische en ritmische van het Rommeldams in zich draagt.

Trullenhoedster werd in het Slowaaks dáma s trulkom, in het Sranang Trula kwekuma en in het Duits die Trüllenhüterin.

Neem de trullenhoedster uit het gelijknamige verhaal, waarin de charmante heks Ivy, die huist achter een poort op de heide, de mannelijke inwoners van Rommeldam met haar betoverende blik onder haar invloed brengt, zodat ze in trullen veranderen. En trullen, dat weten Bommellezers, zijn het voedsel dat de bejaarde magiër Hocus P. Pas - in wiens opdracht Ivy werkt - zijn krachten moet teruggeven.

Wie de tekeningen bekijkt, ziet diertjes die een kruising lijken van honden en varkentjes. Van Dale kent het werkwoord trullen ‘foppen, ertussen nemen’. Dat gaat inderdaad op voor de beklagenswaardige trullen, met wie het treurig zou zijn afgelopen als Tom Poes er niet geweest was.

● Wabahlelelekileyo

Tijdens het vertaalproject van Story International 1993 - een gelegenheid waarbij Toonder de Tollens-verhaalprijs kreeg toegekend - bogen negentien vertalers uit zestien verschillende landen zich over Ivy en haar kudde. Er waren vertalers bij die het meeste belang hechtten aan de klank van het woord trullenhoedster. Zo werd zij in het Slowaaks de dáma s trulkom, in het Sranang de Trula kwekuma en in het Duits die Trüllenhüterin. In de vertaling in het Xhosa, de beroemde ‘klik’-taal uit Afrika, zien we geen enkele afgeleide vorm van trul meer terug. Daar heet de trullenhoedster Wabahlelelekileyo. Wat de precieze betekenis is, zou ik niet kunnen zeggen, maar ik heb het horen uitspreken en geloof me: het heeft

[p. 211]

net zo'n ritmische klank als het Nederlandse origineel. Maar er waren ook vertalers die hun prioriteit bij de diepere betekenis legden. Zo kwam de Turkse vertaalster met Osmageçidi bekçisi. Osma is een niet-bestaand Turks woord, dat heel veel lijkt op yosma - een vrouw die mannen kan verleiden. Geçidi betekent ‘poort’, en bekçi ‘wachteres’. De trullenhoedster is hier dus de poortwachteres van Osma geworden, een vertaling die de lading uitstekend dekt.

Helaas ontbreekt hier de ruimte om alle Toonderwoorden die ik eerder heb genoemd, uitgebreid te behandelen, maar ik wil u toch enkele vertalingen niet onthouden:

denkraam	Denkrahmen (Duits);
	thinkspace (Engels)
Prolzwammen	Prolean fungi (Engels)
bovenbazen	boppebazen (Fries)
kukel	kookle (Engels)
Om-slee	Dé-luge (Frans)
noppig	hopsig (Duits)

● Gezocht: personages

Naast de typische Toondertaal kunnen ook de namen van de personages de vertalers voor problemen stellen. En die namen zijn belangrijk bij Toonder: in veel gevallen typeren ze de personages. Zo heeft de ‘Zwarte Zwadderneel’ niet veel goeds in zijn mars, en is ‘Wammes Waggel’ bepaald geen snelle zakenman.

Daarnaast spelen bij de namen in Rommeldam ook alliteratie en binnenrijm een grote rol. Een mooi voorbeeld van een bijna onvertaalbare naam is ‘Pee Pastinakel’. Dit aardmannetje wordt door Toonder ook wel de ‘Tuinman van het bos’ genoemd. Als we zijn naam gaan ontleden, zien we waarom dat zo is. Pee Pastinakel ontleent zijn voornaam naar alle waarschijnlijkheid aan twee van de vier betekenissen die Van Dale ons voor het woord pee geeft. Deze betekenissen zijn: 1) benaming voor verschillende soorten van wortelen en 2) volksnaam voor de kweek. Zijn achternaam ontleent hij aan de aromatische plant Pastinaca Sativa. Van Dale geeft: pastina(a)k: schermbloemige plant (Pastinaca Sativa) met gele bloemen en een vlezige wortel.

Als we de Latijnse benaming Pastinaca Sativa nader bekijken, komen we tot een verrassende ontdekking. Pastinaca komt van pastinare, dat ‘een (wijn)gaard aanleggen’ betekent; Sativa is te herleiden tot serere, dat ‘zaaien, planten’ betekent. Pee Pastinakel is, zo blijkt ook uit zijn naam, de Tuinman van het bos. Hij is geworteld in de natuur, een opvatting die versterkt, nee, bevestigd wordt door zijn naam.

In ‘The Flatteners’, de Engelse vertaling van ‘Het Platmaken’, heet Pee Pastinakel Wee Winnacle. Een prachtige alliteratie, net als Pee Pastinakel, maar plantkundige associaties blijven uit. Wel mooi gevonden is ‘Wee’. ‘The wee folk’ zijn namelijk de elfen, feeën en aardmannetjes. ‘Winnacle’ is terug te voeren op to winkle ‘twinkelen’.

De Engelse vertaler heeft ook een aantal andere namen uiterst adequaat weten te vertalen. Zo werd burgemeester Dickerdack bij hem Mayor Dingle J. Dickerdack, een naam die door die tweede J. nog meer gewicht krijgt. Commissaris Bulle Bas wordt Burly Bull - en geen Engelsman die het in zijn hoofd zal halen om met hem te spotten! Ambtenaar Dorknoper wordt Drylick, een naam die net zo droog en saai klinkt als het origineel.

En hoe heet heer Bommel eigenlijk zelf in het buitenland? Een kleine greep:

Arabisch	[Razeen] (fonetisch)
Duits	Herr Bommel
Engels	Mr. Bumble; Mr. Bommel
Frans	Monsieur Bommel
Hongaars	Bumbuli
Italiaans	Signor Bomboli
Roemeens	Domnul Mormaila
Slowaaks	Pán Bommel
Sranang	Masra Bommel
Turks	Bay Bolluk

[p. 212]

(1) Arabische proefvertaling van een passage van een Bommelverhaal, met in omgekeerde volgorde afgedrukte, gespiegelde tekeningen.
Vergelijk de originele volgorde (2).

● Gevleugelde woorden

Ook niet bepaald makkelijk voor vertalers zijn de uitdrukkingen die zich vanuit het Rommeldams in het Nederlands hebben genesteld. ‘Zoals mijn goede vader zei’, ‘Als u begrijpt wat ik bedoel’, ‘Een eenvoudige doch voedzame maaltijd’, ‘Met uw welnemen’, enz. Wíj kennen en herkennen ze, maar in het buitenland zijn het ‘gewone’ zinnen, die hooguit opvallen door hun ietwat archaïsch aandoende woordkeuze. Hoe maak je als vertaler duidelijk dat deze uitdrukkingen een essentieel onderdeel van de Toondertaal vormen? James Brockway, die ‘Het Platmaken’ in het Engels vertaalde, bereidde zijn lezers erop voor door op de achterflap de volgende tekst te laten afdrukken: ‘Everyone (in Holland) knows and loves Sir Ollie and Tom Puss and many seem unable to resist the urge to quote one or other of Sir Ollie's famous turns of phrase - “If you gather my meaning” or “A gentleman of my standing”.’ Andere vertalers zoeken de oplossing in verse clichés uit hun eigen taal of kiezen voor een letterlijke vertaling. Omdat hierin typische Toonderwoorden maar zelden voorkomen, kan een vertaler die zijn denkraam slim gebruikt, hier wel uit komen.

● Cultuurverschillen

Naast uniek taalgebruik, betekenisdragende namen en gevleugelde woorden zijn er nog meer knelpunten voor vertalers. Zo zijn veel van de thema's die Toonder gebruikt archetypisch, maar er zijn ook verhalen die overduidelijk gebaseerd zijn op Nederland. In dat geval moet de vertaler behalve een linguïstische hobbel óók een culturele hobbel nemen.

Hoe zorgt een Franse vertaler ervoor dat de markies de Cantecler van hoge afkomst blijft?

Wat moet een Duitse vertaler met het half-Duits/half-Nederlands dat Professor Prlwytzkofski gebruikt, en hoe zorgt een Franse vertaler ervoor dat de markies de Cantecler van hoge afkomst blijft? In het Nederlands is dat gemakkelijk, door het vele chique Frans dat de markies gebruikt, maar in Frankrijk spreekt iederéén Frans...

Ook creatieve technische oplossingen zijn soms nodig. Een Egyptische vertaler ging met ‘De Trullenhoedster’ aan de slag. Het Arabisch schrift wordt van rechts naar links gelezen - en de strip wordt dus ook van rechts naar links bekeken. De vertaler - tevens striptekenaar - draaide de volgorde van de plaatjes om en spiegelde daarna ook nog eens alle tekeningen, zodat voor het Arabisch oog ook alle acties precies zo verlopen als voor ons.

Dankzij deze en alle andere vertaalvondsten kunnen ook buitenlandse lezers Rommeldam en zijn bewoners leren kennen, waarderen en in hun hart sluiten, net als veel Nederlanders al deden.