Onze Taal. Jaargang 64

[p. 196]

Het proefschrift van Jehannes Ytsma
Fries
Peter Burger

Op het Onze-Taalcongres van 1990 somberde Ivo de Wijs dat hij het Nederlands in Europa zag afzakken tot het niveau van een regionale taal - zoiets als het Fries: ‘Het leeft nog wel, maar het bloeit niet meer.’

Een scheve vergelijking, vindt de Friese taalsocioloog Jehannes Ytsma: ‘De situaties zijn totaal verschillend. Het Fries is niet de taal van Friesland zoals het Nederlands de taal van Nederland is. In Friesland gebruiken media en onderwijs voor het grootste deel het Nederlands. Het Fries moet dus bínnen Friesland opboksen tegen een veel sterkere partner. Het Nederlands staat misschien een beetje onder druk van het Engels, maar Nederlanders hebben voor het overgrote deel niet dagelijks contact met een concurrerende taal.’

Ytsma promoveerde op een onderzoek naar de gevolgen die het Fries ondervindt van die dagelijkse concurrentie met het Nederlands. Hij testte leerlingen van de basisschool - waar Fries een verplicht vak is - op hun kennis van enkele typisch Friese taalkenmerken. 202 Friestalige en 208 Nederlandstalige kinderen uit groep 5 en groep 8 deden aan het onderzoek mee.

Ytsma: ‘Het duidelijkst zie je ontlening aan het Nederlands in de woordenschat. In plaats van sipel zeggen veel Friese kinderen tegenwoordig ui. Soms halen ze de talen door elkaar. Egel is in het Fries stikelbaarch, maar vaak zeggen ze stikelvarken, een mix van Fries en Nederlands.’

● Aaitsje

Ingrijpender dan die Nederlandse leenwoorden zijn veranderingen op een dieper niveau van de taal. De manier waarop verkleinwoorden worden gemaakt, bijvoorbeeld. In het Nederlands eindigen verkleinwoorden in de regel op -tje. In het Fries zijn er twee mogelijkheden: -tsje en -ke (telefoantsje, aaike: ‘telefoontje’, ‘eitje’). Friese kinderen kiezen echter steeds vaker voor het Nederlandse aaitsje. Ze gebruiken daarbij - onder invloed van het Nederlands - het Friese -tsje vaker dan de regel voorschrijft. Maar niet altijd: beamke (‘boompje’) wordt nooit vernederlandst tot beampje of beamtsje.

Ook de woordvolgorde is aan verandering onderhevig. Goed Fries voor ‘Jij zou ook wel op mijn feestje kunnen komen’ is: ‘Do soest ek wol op myn feestje komme kinne.’ Geen van de Friese ouders die Ytsma in zijn onderzoek betrok, maakte fouten met die constructie. Hun kinderen zeiden echter in groten getale kinne komme. Ytsma: ‘De zinsbouw is het sterkst bestand tegen vreemde invloeden, maar het Fries heeft nu zo veel contact met het Nederlands dat er een drempel is overschreden, waardoor zelfs de zinsbouw gaat veranderen.’

● Taalwil

Gaat het Fries nu teloor? Ytsma: ‘Helemaal niet. Ik heb juist gekeken naar taalvariabelen waarvan bekend is dat ze veranderen, maar het is beslist niet zo dat alles aan het verschuiven is. Door de komst van Nederlanders in de jaren zeventig en tachtig is de invloed van het Nederlands op de schooljeugd van nu wel veel groter dan twintig, dertig jaar geleden. Maar inmiddels is de immigratie gestopt en daardoor zijn de taalverhoudingen gestabiliseerd. Het Fries kalft nog wel af in de richting van het Nederlands, maar minder snel dan in de afgelopen decennia.’

De 400.000 Friezen hebben veel over voor hun taal, aldus Ytsma. Ze bezitten een sterke ‘taalwil’: ‘Friese ouders geven de taal nog steeds door aan hun kinderen. Ze hebben ook niet het idee dat het Fries sociaal minderwaardig is - de arts en de dominee spreken het ook. Dat is een belangrijk verschil met de meeste Nederlandse dialecten, waarvan de sprekers lager op de maatschappelijke ladder staan dan standaardtaalsprekers.’

Wel vindt Ytsma dat scholen die kennis van het Fries hoog in het vaandel hebben, maatregelen moeten nemen om de kwaliteit te waarborgen. Want al is Fries verplicht, nergens ligt vast hoe en hoe vaak het onderwezen moet worden: één volksliedje per week is bij wijze van spreken al voldoende. Fouten tegen het standaard-Fries horen evenzeer verbeterd te worden als fouten tegen het Nederlands.

En Nederlandstalige kinderen moeten worden aangemoedigd om meer Fries te spreken, bijvoorbeeld door iedere week een vaste Friese dag in te stellen. Want nu brengen zij er, zo blijkt uit het onderzoek van Ytsma, bar weinig van terecht. Slechts twee derde wist dat ‘straat’ en ‘zon’ strjitte en sinne heten, en maar een kwart kende het woord voor ‘zondag’: snein.

Wat ook niet weinig zou helpen, is een Friestalige tv-beroemdheid die zich kan meten met de sterren uit Hilversum en Aalsmeer. Want, zo luidt stelling 9 van Ytsma's proefschrift: ‘Een taal is een dialect met televisiesterren.’ Wil de Friese Paul de Leeuw zich melden?

Jehannes Ytsma: Frisian as first and second language. Sociolinguistic and socio-psychological aspects of Frisian among Frisian and Dutch primary school children. Fryske Akademy, Leeuwarden, 1995. ISBN 90 6171 7973. Prijs f 30,- (f 27,50 voor leden en donateurs van de Fryske Akademy).