Clichés heten inhoudsloze uitingen te zijn, maar ze vervullen wel degelijk een functie in gesprekken. Niet de inhoud van een cliché is bepalend, maar de rol die het cliché heeft in het patroon van beurten, reacties en verwachtingen in een gesprek. Ik bespreek hier vijf functies.
Het cliché structureert het gesprek
Een cliché kan een fase in een gesprek openen of sluiten. Clichés bevatten algemeen geaccepteerde waarheden (wat doe je eraan; en zo is er altijd wat; ieder huisje heeft zijn kruisje). Ze geven de spreker de mogelijkheid een brug te slaan naar de luisteraar: wie kan het met zo'n uitdrukking oneens zijn?
Het cliché zorgt voor beurtwisseling
Een spreker kan een beurt herhaald overdragen. Als hij zijn beurt vacant stelt en ziet dat niemand reageert, zegt hij ja, 't is wat of maar zo is het toch. De hoorder kan daarmee instemmen of de spreekbeurt overnemen. Wie zich door een vraag tot een reactie verplicht voelt, kan een ‘lege’ uiting doen om aan te geven dat hij geen bijdrage heeft: zo gaat dat; wat doe je eraan; het is wat. De dialoog heeft geen brandstof en loopt dood.
Het cliché ontwijkt de reactie
Als een spreker een incourante emotie niet wil verwoorden, noemt hij die niet bij de naam, maar sluit hij zich aan bij een al vaker gebruikte uiting: een cliché.
Een reactie geven op een compliment is lastig. Beamen staat verwaand en ontkennen lokt herhalen van het compliment uit. Makkelijker is het om wel te reageren maar niets te zeggen (kijk eens aan; is dat zo?).
Het cliché identificeert de spreker
Een uiting kan van oorsprong betekenisvol zijn, maar door herhaling slijten of door gebruik buiten een zinvolle context een loze kreet worden. Elke sociale groep heeft haar helden met bijbehorende uitingen. Deze uitingen worden ingezet om aan te geven wie in en wie uit is. De helden kunnen variëren van Van Kooten en De Bie (moge wij eve overgeve; en wel hierom), Wim T. Schippers (leuke lamp overigens), G. Reve (de bel staat geen seconde stil), Spaan en Vermeegen (tiet veur 'n pafke) tot Youp van 't Hek (tjakka!).
Het cliché voorkomt stilte
In bepaalde situaties is het wenselijk aan de beurt te blijven of is er geen beurtoverdracht mogelijk. Soms moeten kermissprekers of presentatoren, die in hun eentje niet voortdurend betekenisvolle uitspraken kunnen doen, terugvallen op praten zonder inhoud (het is maar een spelletje; ja zo gaat dat; nieuwe ronde nieuwe kansen; daar gaan ze; goed zo).
Auteursrechtelijk beschermd