Onze Taal. Jaargang 64

[p. 190]

Het systeem als systematiek
Marcel Lemmens - docent Opleiding Tolk-Vertaler Maastricht

Tijdens een bezoek van bondskanselier Kohl aan Nederland kregen we in het NOS-Journaal een Duitssprekende premier Lubbers te horen en te zien. Hij had het over het Ausländer-problem in Duitsland. In de ondertiteling werd dat vertaald met de problematiek rond buitenlanders.

● Sociale problematieken?

De heer Lubbers doelde niet op één specifiek probleem, maar op ‘het geheel van problemen rond buitenlanders in Duitsland’. De vertaling van Problem met problematiek was dus geen probleem. Maar geldt dit ook voor het volgende voorbeeld?

1	allerlei sociale problematieken

Hoewel we in de beoordeling van de juistheid van problematiek in dit voorbeeld ook rekening zouden moeten houden met de context, lijkt het er sterk op dat degene die dit uitsprak, eigenlijk problemen bedoelde. Het bijvoeglijk naamwoord sociale beperkt namelijk al het soort problemen waarover het gaat: problemen binnen de ‘sociale problematiek’.

Problematiek is slechts één voorbeeld van woorden op -iek die soms anders gebruikt worden dan Van Dale aangeeft. Twee andere voorbeelden zijn systematiek en methodiek.

Van Dale omschrijft systematiek als ‘(v.; g.mv.)... leer omtrent een systeem of systemen, m.n. betreffende een systeem van rangschikking: de systematiek van de planten’. Als we deze definitie vergelijken met de voorbeelden die hieronder zijn gegeven, blijkt dat systematiek niet altijd als een ‘leer’ wordt gezien. Bij een aantal voorbeelden is tussen vierkante haakjes aangegeven welke ‘systematiek’ bedoeld wordt.

2	in deze nieuwe systematiek [= identificatieplicht] (premier Lubbers, 20-3-92)
3	wijziging van deze systematiek [= 1½% van het nationaal inkomen voor ontwikkelingshulp] (CDA-politicus bij Den Haag Vandaag, 19-11-92)
4	We kunnen met de systematiek heel goed leven. [= veranderingen in de WAO-plannen] (de heer Rinnooy Kan, voorzitter van het VNO, tijdens het NOS-Journaal, 24-8-91)
5	de overlegsystematiek bij de Marechaussee (majoor Verboom van de Koninklijke Marechaussee tijdens NOVA, 13-1-93)
6	Het systeem is als systematiek goed. (E. Verweij, CDA-wethouder in Amersfoort, 9-9-91)

In geen van de voorbeelden hebben we te maken met een ‘leer omtrent een systeem of systemen’. In 2, 3 en 4 is sprake van een soort ‘regeling’. Bij 5 zou men in plaats van overleg-systematiek het meer gebruikelijke overlegstructuur verwachten. In 6 is systematiek gebruikt voor het concretere systeem.

● Andere gevoelswaarde

Waarom gebruiken mensen systematiek als ze bijvoorbeeld regeling of systeem bedoelen? Misschien vanuit onbekendheid met de betekenis van systematiek, maar het zou ook een poging kunnen zijn om een betere indruk te maken op lezers of luisteraars: systematiek lijkt een positiever beeld te geven dan regeling of systeem. Zo klinkt systematiek een stuk vriendelijker dan identificatieplicht.

Een andere mogelijkheid is dat Van Dale het woord te eng definieert en geen rekening houdt met een betekenisverbreding die reeds heeft plaatsgevonden. Het is opmerkelijk dat dit woordenboek slechts één betekenis geeft, terwijl bijvoorbeeld het vertaalwoordenboek Nederlands-Engels er twee onderscheidt: ‘systematiek <de (v.)> 0.1 [leer omtrent een systeem] systematics => taxonomy, <fil.> architectonics 0.2 [het systematische] system...’

In het vertaalwoordenboek wordt ervan uitgegaan dat systematiek ook in de betekenis van ‘systeem’ gebruikt kan worden, waarbij de betekenisbeschrijving tussen de vierkante haakjes lijkt te benadrukken dat het om iets positiefs, iets ordelijks gaat. Deze betekenis zou ook aan de driedelige Van Dale toegevoegd moeten worden, evenals - naar analogie van de eerste betekenis van problematiek - ‘het geheel van systemen op zeker gebied’. Op deze manier vormt de ingang een weergave van het feitelijke gebruik van systematiek: van ‘leer’ en ‘geheel van systemen’ tot het soms bedenkelijke ‘systeem’.

● De eigen methodiek

Voor methodiek geeft Van Dale alleen het synoniem methodologie; het woord wordt als volgt gedefinieerd: ‘leer van de te volgen methoden (bij onderzoek

[p. 191]

of onderwijs)’. Net als bij systematiek definieert Van Dale hier alleen de abstracte betekenis (‘leer’) en niet de concrete gevallen. Uit de volgende voorbeelden blijkt echter dat dit concrete gebruik ook bij methodiek voorkomt:

7	wij hebben onze eigen methodiek (politiefunctionaris in NOS-Laat, 2-9-91)
8	de methodiek die wij hebben gekozen in het kabinet (vice-premier Wim Kok in Den Haag Vandaag, 28-8-91)
9	de methodieken die de politie mag gebruiken bij de strijd tegen de misdaad (nieuwslezeres Henny Stoel in het NOS-Journaal, 4-1-93)

Nog sterker dan bij systematiek zijn er naast de betekenis van ‘leer...’ twee andere betekenissen van methodiek te onderscheiden. In voorbeeld 7 en waarschijnlijk ook in 8 gaat het om een ‘geheel van methodes’.

In tegenstelling tot systematiek kan methodiek, net als problematiek, in het meervoud worden gebruikt, zoals ook is aangegeven in Van Dale. Doordat methode en methodiek op dezelfde manier gebruikt kunnen worden, is het nog gemakkelijker om het ene woord door het andere te vervangen. Zo past de meervoudsvorm van methodiek in voorbeeld 9 precies bij de eerste betekenis die Van Dale geeft voor methode: ‘vaste, weldoordachte manier van handelen om een bep. doel te bereiken’.

Net als bij systematiek zou men kunnen stellen dat methodiek gewoon ‘verkeerd’ gebruikt wordt, of dat Van Dale het woord te eng gedefinieerd heeft. Maar ook hier is het niet uitgesloten dat soms bewust wordt gekozen voor een positief klinkend alternatief voor methode. In voorbeeld 9 zou methodes, uitgesproken door een politiefunctionaris, naar mijn gevoel een stuk negatiever klinken dan methodieken.

Het achtervoegsel -iek lijkt er een gebruiksmogelijkheid bij te hebben gekregen: we kunnen er de zaken wat vriendelijker mee voorstellen dan ze in werkelijkheid zijn.

(Met dank aan mijn collega Tony Parr.)