Onze Taal. Jaargang 64

[p. 186]

Dubbele ontkenningen
Ton van der Wouden - Rijksuniversiteit Groningen

We mogen ook nooit niks! Zo mogen we bijvoorbeeld geen dubbele ontkenningen gebruiken, want twee ontkenningen heffen elkaar op - tenminste, dat leren we op school. Toch is deze regel, althans in deze algemene vorm, ongenuanceerd, onjuist en onhoudbaar.

De strijd tegen de dubbele ontkenning heeft een lange geschiedenis. In de middeleeuwse dialecten van het Nederlands, maar ook bijvoorbeeld in het Engels en in het Duits, was een soort dubbele ontkenning de regel. Als je bijvoorbeeld wilde uitdrukken dat Walewein niet sprak, dan zei je ‘Hi en sprac niet’, met de twee negatieve elementen en en niet. Een vergelijkbaar systeem is te vinden in het standaard-Frans: daarin zeg je ‘Il ne dit rien’, letterlijk ‘Hij niet zegt niets’, als je de betekenis ‘Hij zegt niets’ wilt uitdrukken. Al in het Middelnederlands was het systeem van dubbele ontkenning aan het veranderen of verslijten, en kon, onder sommige omstandigheden, het elementje en weggelaten worden.

Deze ontwikkeling werd versneld en bestendigd toen in de zestiende en zeventiende eeuw in de eerste grammatica's een standaardtaal werd vastgelegd. De Latijnse grammatica stond model voor die van het Nederlands: niet alleen was dat de enige taal waarvoor überhaupt een grammatica was vastgelegd, bovendien had het Latijn, als taal van kerk, wetenschap en bestuur, een heel hoge status. Het Latijn heeft naamvallen, bijwoorden die niet verbogen worden, en een enkelvoudige ontkenning, en daarom werd in de grammatica's van het Nederlands vastgelegd dat er verschil is tussen hun en hen, dat een hele hoge status fout is en een heel hoge status goed, en dat dubbele ontkenningen onlogisch zijn. De taalgemeenschap weet echter beter - zie ook wat Multatuli schreef in zijn Ideen: ‘Ik leg mij toe op het schrijven van levend Nederlands, maar ik heb schoolgegaan.’

Het is verkeerd om alle dubbele ontkenningen over één kam te scheren: we kunnen niet minder dan vier soorten onderscheiden. Ik zou ze willen indelen in versterkende, verzwakkende, opheffende en grammaticale of betekenisloze dubbele ontkenningen. Verschillende daarvan zijn in het hedendaagse Nederlands volstrekt acceptabel en in sommige gevallen zelfs onmisbaar.

● De versterkende dubbele ontkenning

De dubbele ontkenning die door de grammatica's het felst bestreden wordt, vinden we, vooral in gesproken taal, in zinnen als ‘Ik mag ook nooit niks!’ De schoolmeester roept al eeuwenlang: ‘Onlogisch! Twee ontkenningen heffen elkaar op, dus eigenlijk zeg je Ik mag altijd wat!’ De redenering van de schoolmeester deugt echter niet: taal is geen logica, of, preciezer, taal heeft haar eigen logica. De zin is volstrekt begrijpelijk. Bovendien heeft ‘Ik mag ook nooit niks!’ een duidelijke functie: hij drukt veel sterker de emotie van de spreker uit dan het volgens de schoolmeesterslogica correctere ‘Ik mag ook nooit iets!’ Maar helaas hebben vele generaties schoolmeesters zo veel invloed gehad dat de gebruiker van ‘Ik mag ook nooit niks!’ niet alleen gediscrimineerd wordt, maar dat dit nog algemeen geaccepteerd is ook. Gebruik je dit soort zinnen bijvoorbeeld herhaaldelijk tijdens je sollicitatiegesprek of in je ingezonden brief, dan kun je die baan wel vergeten, en je brief wordt ook niet afgedrukt, of hooguit om je belachelijk te maken.

Een aanzienlijk minder lage sociale status heeft de versterkende dubbele ontkenning als stellig antwoord op een indringende vraag. Neem bijvoorbeeld de volgende ondervraging:

-	Hebt u de verdachte personen bij uw auto gezien? Niemand.
-	Ook Karel niet? Ook Karel niet.
-	Piet ook niet? Piet, Karel niet, Jan niet: niemand niet.

De ondervraagde laat er geen twijfel over bestaan dat hij echt niemand in de buurt van zijn voertuig heeft gezien, en hij gebruikt daarvoor krachtige retorische middelen, zoals herhaling en een dubbele ontkenning als apotheose.

Een vergelijkbaar type dubbele ontkenning met versterkende werking treffen we aan in ‘En we gaan nog niet naar huis, nog lange niet, nog lange niet.’ Hier wordt de kracht van de negatieve zin versterkt door een negatief aanhangsel. Nog een voorbeeld van dit type is ‘Ik ga nooit meer naar Frankrijk, van mijn levensdagen niet’: ook hier heeft de variant

[p. 187]

met versterkend aanhangsel een aanzienlijk zwaardere emotionele lading dan het zakelijker ‘Ik ga nooit meer naar Frankrijk.’

● De verzwakkende dubbele ontkenning

In ‘Een huwelijk en een promotie op dezelfde dag, dat is niet niks’ hebben we te maken met een verzwakkende dubbele ontkenning. Weer kunnen we de dubbele ontkenning niet zomaar weglaten, tenminste niet zonder betekenisverandering. Volgens de schoolmeesterslogica zou ‘Een huwelijk en een promotie op dezelfde dag, dat is niet niks’ hetzelfde zijn als ‘Een huwelijk en een promotie op dezelfde dag, dat is alles.’ Of: ‘Een huwelijk en een promotie op dezelfde dag, dat is iets.’ Maar zo die twee zinnen al iets betekenen, dan betekenen ze in elk geval niet hetzelfde als de oorspronkelijke zin. Als we die betekenis zouden willen uitdrukken zonder dubbele ontkenning, dan komen we eerder uit bij zoiets als ‘Een huwelijk en een promotie op dezelfde dag, dat is heel wat’, dat wil zeggen, in het midden tussen alles en niets, dus precies tussen de twee mogelijkheden in die de logica biedt.

De verzwakkende ontkenning is een beproefd stijlmiddel, dat ook uitstekend geschikt is om grofheden te vermijden. In plaats van het harde ‘er zullen wel ontslagen moeten vallen’ zegt de werkgever liever ‘ontslagen zullen wel niet te vermijden zijn’, wat hetzelfde betekent maar stukken aardiger klinkt.

● De opheffende dubbele ontkenning: tegenspraak

De opheffende dubbele ontkenning treffen we aan in een situatie als de volgende: mijn aanstaande en ik bespreken de vraag wie we zullen uitnodigen voor ons huwelijk, en we zijn beland bij de categorie ‘vervelende tantes’. Een van ons slaakt op een gegeven moment de verzuchting ‘We kunnen toch niet niemand uitnodigen!’ Deze verzuchting weerspreekt de, al of niet uitgesproken, suggestie dat we gewoon helemaal niemand zullen uitnodigen. Dat de dubbele ontkenning hier een duidelijke functie vervult, blijkt uit het feit dat we die niet kunnen weglaten, tenminste niet zonder betekenisverandering. De zinnen ‘We kunnen toch iemand uitnodigen!’ en ‘We kunnen toch iedereen uitnodigen!’ betekenen iets heel anders dan de oorspronkelijke verzuchting. Alleen als we, tegelijk met het verwijderen van de dubbele ontkenning, ook het werkwoord kunnen vervangen door moeten, zodat we ‘We moeten toch iemand uitnodigen!’ overhouden, krijgen we een zin met de bedoelde betekenis en zonder dubbele ontkenning.

Interessant genoeg is het effect van tegenspraak niet beperkt tot een echte dubbele ontkenning: minstens zo goed en zo bruikbaar als de oorspronkelijke zin zijn ‘We kunnen toch nauwelijks niemand uitnodigen!’ met het zwak-negatieve bijwoord nauwelijks, en ‘We kunnen toch moeilijk niemand uitnodigen!’ met het bijwoord moeilijk, waarvan onduidelijk is of dat wel op onafhankelijke gronden als ontkennend kan worden aangemerkt.

● De grammaticale dubbele ontkenning

De grammaticale dubbele ontkenning ten slotte komt niet of nauwelijks voor in het Nederlands van nu. We bespraken echter al gevallen als het Middelnederlandse ‘Hi en sprac niet’ en het Franse ‘Il ne dit rien’: voor ons gevoel zou de ontkenning in deze zinnen heel goed kunnen worden uitgedrukt met alleen niet of rien, maar het grammaticale systeem van die talen gebiedt dat er nog een negatief woordje vlak bij het werkwoord staat. In het Afrikaans is, zoals bekend, een negatieve zin niet compleet zonder een extra ontkennend woord nie aan het eind van de zin: ‘Moenie kijk nie!’ In het dialect van West-Vlaanderen leeft het Middelnederlandse systeem, met een verplicht en, nog steeds. Maar ook in het Italiaans, het Spaans, het Portugees en in de Slavische talen is de dubbele ontkenning de standaard, al vind je ook in die talen dialecten met een enkele ontkenning. Maar die heeft juist weer een laag prestige: ‘Il dit rien’ is de variant van de straat voor ‘Hij zegt niets’. Intussen bestrijden de Franse schoolmeesters deze variant al eeuwenlang, op gezag van de Académie Française, misschien wel met het argument dat enkele ontkenningen onlogisch zijn.