Onze Taal. Jaargang 64

[p. 184]

Legertaal
Margriet de Koning Gans - Laren

Militairen streven naar ondubbelzinnigheid en uniformiteit, niet alleen in hun kleding en gedrag, maar ook in hun taalgebruik. Zo kent de doorsnee-militair allerlei afkortingen en hoeft hij onder zijn soortgenoten de achterliggende woorden niet voluit te gebruiken. De kadi maakt gebruik van kadiwagens. Smoa stopt zijn brood in zijn liboza. Painfbat levert vtg'n aan de mechbrig. Het militaire jargon is een springlevende en zeer technische groepstaal, die voor buitenstaanders welhaast de sfeer van een geheim genootschap oproept.

● Gevulde capaciteit

Ook alledaagse woorden worden in de militaire discipline ingelijfd. Bij de tandarts, de banketbakker en de beddenfabrikant is voor iedereen duidelijk wat vulling betekent; bij de Koninklijke Landmacht ligt dat minder voor de hand. Vulling is ‘personeel’. Ook met het veelgebruikte woord capaciteit is iets aan de hand: dat is een leeg begrip dat naar believen met betekenis gevuld kan worden. Capaciteit kan een transportmiddel zijn of het aantal zitplaatsen daarin, de talenten van een militair of de hoeveelheid mankracht die nodig is om een klus te klaren. Daarnaast is er personele capaciteit: dat is niet de vulling zelf, maar bijvoorbeeld de mogelijkheid om personen te vervoeren in een voertuig of een lift, en het aantal bedden in een kazerne.

Niet alleen woorden, ook woordgroepen en uitdrukkingen krijgen een gefixeerde betekenis. Wanneer in een schema op het bord wordt uitgelegd hoe de vork in de steel zit en met welke invloeden van buitenaf er rekening gehouden moet worden, dan zet men die laatste onder de kop factor van invloed. Een factor van invloed is bijvoorbeeld het weer, het terrein, de politiek en - bij de aanschaf van een apparaat uit het buitenland - de wisselkoers. Factor van invloed wordt een versteend begrip, aangevuld met niets toevoegende uitdrukkingen als een rol spelen, rekening houden met en zelfs van invloed zijn. Er wordt dan niet gezegd of geschreven: ‘Een factor die de gang van zaken kan beïnvloeden, is het weer’, maar ‘Een factor van invloed die een rol speelt, is het weer’ of ‘Een factor van invloed als het weer beïnvloedt de gang van zaken’.

● De militair als schrijver

Na een jaar of tien, elf, kan de beroepsofficier worden uitverkoren om een managementopleiding te volgen. Tot voor kort gebeurde dat op de HKS, de Hogere Krijgsschool; tegenwoordig op het IDL (kortweg DL), het Instituut Defensie Leergangen. Deze nieuwe allocatie (behuizing) is gebouwd ‘in het kader van de herstructurering van de krijgsmacht’, en houdt dan ook collocatie (met z'n allen in hetzelfde pand) in met de Marine en de Luchtmacht. De officier wordt daar klaargestoomd voor een eventuele beleidsfunctie binnen de krijgsmacht. Dat wordt rapporten schrijven.

Ambtelijke woorden, voorzetseluitdrukkingen en vaktermen zijn er te over, en die worden in militaire rapporten dan ook naar hartelust gebezigd. Er wordt dus flink gerealiseerd, tot realisatie gebracht, geneutraliseerd, geoperationaliseerd, geoptimaliseerd en desnoods gesuboptimaliseerd - meestal omdat het zo moeilijk is gewoon te zeggen wat er bedoeld wordt. ‘Ten aanzien van het aanschaffen van de plank van een zodanig vtg (afkorting voor voertuig) dat het beantwoordt aan alle in de voorstudiesubfase gestelde randvoorwaarden moet ten aanzien van de keuzecriteria geconcludeerd worden dat aanschaf tot realisatie gebracht dient te worden met een beschikbare kandidaat die met enkele aan te brengen modificaties aan de eisen voldoet. Voor wat betreft het realiseren van eventuele modificaties...’ enzovoort.

Het lijkt wel of de schrijver voortdurend om de kern van de zaak heen cirkelt. Hij attaqueert zijn object van alle kanten, hij zegt er ongeveer alles over wat hij bedenken kan, en toch

[p. 185]

Crisisbeheersing is een nieuwe taak, die in de volksmond gewoon oorlog heet.

krijgt hij het niet klein. Die onmacht wordt nog versterkt door het haast dwangmatige gebruik van de lijdende vorm en de naamwoordstijl. Dat is jarenlang voorschrift geweest, omdat iedere militair geregeld wordt overgeplaatst en zijn werk door een opvolger wordt voortgezet. In de lijdende vorm wordt niet zichtbaar wie de handeling verricht en in de naamwoordstijl wordt elke handeling verstard tot een verschijnsel. Deze zinsconstructies weerspiegelen de bureaucratische organisatie van een bedrijf dat zich specialiseert in een vorm van dienstverlening waar zelden vraag naar is.

Doet nu iemand de suggestie het woord ik zo nu en dan te gebruiken - voor de afwisseling en om eens wat duidelijkheid te scheppen - dan gebeuren er twee dingen. De schrijver verandert in het hele stuk elke lijdende zin in ik zal, vervolgens ga ik en ten slotte eindig ik met, waardoor hij al te nadrukkelijk in zijn stuk aanwezig is; en zijn meerderen die het lezen, eisen dat hij ik overal schrapt, want zij hebben geleerd dat het niet mag. De schrijver is na veel werk terug bij af.

● Engels en eufemismen

Met de recente internationale ontwikkelingen is ook het takenpakket van het leger veranderd: Nederland kan uitsluitend iets betekenen in samenwerking met de landen van de WEU, de NAVO en de VN. Het leger krijgt nu een deeltaak binnen een groter geheel. De voertaal daar is Engels. Vandaar dat er, met het oog op het voormalige Joegoslavië, veel Engels is: peace making, peace keeping en peace enforcing zijn de termen waarover men nu bij het leger dertigmaal daags struikelt. Inzet in dit gebied varieert van showing the flag tot crisisbeheersing.

Vaak heeft de inzet een interservice-karakter. Interservice betekent dat landmacht, luchtmacht en marine voor een gezamenlijke, gecoördineerde actie worden uitgezonden. Met deze term blijft in het midden of ze elkaar een dienst bewijzen of dat ze gezamenlijk anderen een dienst bewijzen.

En dan zijn er de eufemismen. Oorlog is bij uitstek een verschijnsel dat daarom vraagt. Crisisbeheersing is een nieuwe taak, die in de volksmond gewoon oorlog heet. De Golfoorlog was een schoolvoorbeeld van moderne crisisbeheersing en heeft een handboek vol nieuwe eufemismen opgeleverd. Nog verdoezelender dan een eufemisme in de eigen taal is een eufemisme in het Engels. Casualty (‘dode’) is daar een goed voorbeeld van, evenals in a body bag. En wie heeft er in de gaten dat een POW een krijgsgevangene is? In het Engels gesteld is oorlogsleed bijna geheel onzichtbaar; dat geldt binnen het leger, maar zeker ook voor de Nederlandse burger die van oorlogsverslagen kennis neemt. Niet alleen CNN heeft van een oorlog een ‘schoon’ conflict gemaakt met zijn overzichtelijke televisiebeelden: ook de taal heeft daar een belangrijk aandeel in gehad.