Onze Taal. Jaargang 64

Het einde van de tunnel
Marc De Coster - Tienen, België

‘De schulden zijn hoog, de werkloosheid stijgt. Het einde van de tunnel is nog lang niet in zicht’, meldde De Morgen op 26-11-90 met betrekking tot Polen, dat net het communisme had afgezworen. Vrij Nederland rapporteerde op 25-8-90 over de geloofwaardigheid van een Amerikaans ‘avontuur’ in het Midden-Oosten: ‘Hoe langer het duurt, hoe meer Amerikaanse parlementaire procedures en onderzoeken hun tol zullen eisen. Er komt onherroepelijk een moment dat de vertrouwde vraag rijst over het licht aan het einde van de tunnel.’

Waar komt deze metafoor voor ‘een signaal van hoop, een oplossing voor een probleem (problemen)’ vandaan?

● Engelse speurtocht

De grote Van Dale (1992) geeft de uitdrukking ‘het einde van de tunnel is in zicht’ met de omschrijving ‘de verwachting is dat het spoedig weer beter zal gaan’, maar meer informatie kan dit woordenboek ons niet geven. Andere Nederlandse naslagwerken maken er evenmin gewag van. Als we ons licht opsteken in andere taalgebieden, vinden we een equivalent in het Engels. De uitdrukking werd zeer waarschijnlijk ontleend aan deze taal. We vinden haar terug in combinatie met een werkwoord: ‘to see the light at the end of the tunnel’. De oudste vindplaats in de Oxford English Dictionary dateert van 1922.

In juni 1983 probeerde de dagboekschrijver van The Times de eerste Britse politicus te traceren die de uitdrukking gebruikt had. Hij kwam erachter dat een zekere Stanley Baldwin de zegswijze voor het eerst bezigde in 1929. De metafoor won vooral aan populariteit tijdens de Vietnamoorlog. Woordvoerders van de Amerikaanse regering voorspelden daarmee de op handen zijnde overwinning van Zuid-Vietnam en het einde van de Amerikaanse inmenging in de strijd. President Kennedy maakte een toespeling op de uitdrukking tijdens een persconferentie in 1962: ‘We zien het einde van de tunnel nog niet, maar ik denk niet dat het donkerder is dan een jaar geleden. In bepaalde opzichten wordt het zelfs klaarder!’ Tegenstanders van de oorlog trokken de uitdrukking in het belachelijke en schreven het licht dat sommige politici zagen toe aan het licht van een naderende trein.

De zegswijze werd vaker geridiculiseerd. Zo kon men in 1988 op vele muren in Dublin de volgende graffito lezen: ‘Vanwege de huidige economische toestand zal het licht aan het einde van de tunnel gedurende de weekends uitgeschakeld worden.’

● Gewilde vergelijking

De uitdrukking ‘to see the light at the end of the tunnel’ roept het beeld op van een lange, duistere mijn- of spoorwegtunnel waaraan een einde lijkt te komen. Dit beeld werd al in de 19de eeuw gebruikt in een van de bewaard gebleven brieven van de Britse auteur George Eliot (1819-1880).

In Australië wordt een licht afwijkende variant van de zegswijze gebruikt: ‘the light on the hill’. G.A. Wilkes geeft in zijn Dictionary of Australian Colloquialisms (1985) een citaat uit een in 1949 gehouden politieke toespraak. Daaruit blijkt dat ‘het licht op de heuvel’ uitsluitend de socialistische doelstelling van de Australische Labor Party symboliseert. De Aussies gebruiken de metafoor enkel in de politieke betekenis.

Voor politici is de uitdrukking ‘gefundenes Fressen’: je kunt er op een verbloemende manier aan de inleverende burger mee duidelijk maken dat de offers niet tevergeefs zijn en dat het gevolgde beleid vruchten begint af te werpen. Het is dan ook een slagzin geworden waarmee politici hun bij de bevolking weinig populaire bezuinigingsmaatregelen trachten goed te praten. Zo wist De Morgen in 1992 nog te melden dat ‘na twaalf jaar Martens het einde van de budgettaire tunnel steeds verder opschuift’.

De Engelse zegswijze is waarschijnlijk ook voor andere talen een blauwdruk geweest. In het Frans wordt tunnel in figuurlijke zin gebruikt voor een ‘duistere en zware periode’. Arriver au bout du tunnel betekent ‘moeilijke tijden te boven komen’.

De Duitse taalkundige dr. Heinz Küpper geeft in zijn Wörterbuch der deutschen Umgangssprache (1987) vijf varianten op de tunnelmetafoor: ‘in einen dunklen Tunnel geraten’ (een onzeker noodlot tegemoet zien; niet weten hoe iets zal aflopen), ‘das Ende des Tunnels kommt in Sicht’, ‘aus dem Tunnel rauskommen’ (een probleem de baas kunnen), ‘kein Ende des Tunnels sehen’ (pessimistisch zijn met betrekking tot de afloop van iets), ‘das Licht am Ende des Tunnels sehen’. Al deze uitdrukkingen dateren van het begin van de jaren zeventig.