Onze Taal. Jaargang 64

[p. 174]

De inleiding van een toespraak
Christine Swankhuisen - docent taalbeheersing, TU Delft

Hoe krijg je als spreker de aandacht van het publiek? Daar zijn verschillende manieren voor, maar het begint allemaal bij de inleiding - die bepaalt voor een groot deel of de luisteraars zich zullen vervelen of juist op het randje van hun stoel gaan zitten. Vijf adviezen voor een pakkende opening.

‘Dames en heren, allemaal van harte welkom bij “Het meisje van de slijterij”. Wij spelen dit programma nu al een tijdje en het is gebleken dat de voorstelling naar avondvullende maatstaven wat aan de korte kant is. Maar niettemin hoop ik dat u een plezierige avond hebt gehad.’ (Herman Finkers)

Niet iedereen heeft de talenten van een conferencier. En niet elke toespraak is erop gericht het publiek aan het lachen te maken. Maar als het erom gaat de aandacht van de luisteraars te krijgen, kunnen talloze sprekers op congressen, seminars of instructiebijeenkomsten wel iets leren van de manier waarop conferenciers hun optreden beginnen. De inleiding van een toespraak is van cruciaal belang voor het beeld dat de luisteraars zich van de spreker vormen. Diens oogopslag, houding, stemgeluid, de manier waarop hij contact zoekt met het publiek, maar ook de inleiding kleuren de verwachtingen van het publiek over de toespraak: wordt het boeiend, of vreselijk saai? Vijf adviezen om de inhoud van uw inleiding beter af te stemmen op de luisteraars.

1 Maak het publiek nieuwsgierig

De voorzitter van het Produktschap voor Vee en Vlees had onmiddellijk de aandacht van de zaal toen hij zijn bijdrage tijdens het ‘Grand Gala van het Genoeg’ (1993) opende met de woorden:

Vegetariërs denken dat ze ouder worden dan anderen, maar dat is niet zo. Ze zien er alleen ouder uit. Zo, nu weet u meteen waar ik sta.

Door deze controversiële stelling zullen de aanwezige leden van de Stichting Lekker Dier de rest van de toespraak zeker zeer kritisch gevolgd hebben. Sprekers die op zo'n manier beginnen, moeten wel tegen een vijandig publiek bestand zijn. Overigens dwingt de eerlijkheid van de spreker - ‘zo, nu weet u meteen waar ik sta’ - ook respect af. Een neutralere variant is de stelling waarmee een toespraak over het Nederlandse energiebeleid begon. Het publiek wordt aan het denken gezet door het verrassende toekomstbeeld dat de spreker schetst:

Over vijftig jaar staat Nederland vol met kerncentrales.

Een andere mogelijkheid is beginnen met een vraag. Het publiek raakt bij het onderwerp betrokken door na te denken over het antwoord. Een bijkomend voordeel is dat de spreker meteen een aanknopingspunt heeft voor het slot van de toespraak: daar kan hij de vraag beantwoorden. In het volgende voorbeeld speelt de spreker in op de ijdelheid van zijn gehoor:

Wat zou u ervan vinden als uw naam in de krant kwam?

De toespraak gaat over het gebruik van veiligheidsgordels. Gaandeweg verandert de toonzetting van het verhaal, en het publiek wordt zich er pijnlijk van bewust hoe gevaarlijk het is om zonder gordel te rijden. Aan het eind van de toespraak komt de spreker terug op zijn openingsvraag: ‘Voorkom dat uw naam zwart-omkaderd in de krant terechtkomt. Draag uw gordel, spaar uw leven.’

Er zijn nog talloze andere manieren om de belangstelling van de luisteraars te wekken. Begin de voordracht met een voorbeeld. Bij een toespraak over milieuvriendelijke verpakkingen kan de spreker het publiek in gedachten meenemen langs de schappen van de supermarkt, en voorbeelden van goed en slecht verpakte artikelen laten zien. Of open met een relevante anekdote:

Onlangs was er in Leidschendam, waar ik woon, een protestbijeenkomst georganiseerd tegen het sluipverkeer. Van enig sluipen is echter geen sprake: omdat in de spits de A4 zo verstopt is dat de 100 km per uur zelden gehaald kan worden, proberen automobilisten hun achterstand bij ons in de woonwijk in te halen. Dat de maximumsnelheid 30 km is, lijkt hun niet te deren. Tijdens deze bijeenkomst zag ik ineens wel iets in een uitspraak van Hester Macrander: ‘Pas als er auto's worden geproduceerd die bij een snelheid van boven de honderdtwintig kilometer per uur de uitlaatgassen terugvoeren in de auto zelf, pas dan houdt de mens zich aan de snelheidslimiet.’ Met deze creatieve oplossing voor burgerlijke ongehoorzaamheid zijn we meteen bij het thema van deze avond aanbeland.

Leg een link met de actualiteit (‘Als u gisteravond naar Nova hebt gekeken, dan...’, ‘Vanochtend las ik in mijn favoriete ochtendblad...’). En ten slotte de volgende ook zeer bruikbare variant om het publiek te motiveren naar een toespraak te luisteren: geef aan welk belang de luisteraars hebben bij uw verhaal.

[p. 175]

Ik zie niet alleen blije gezichten in deze zaal. Heel begrijpelijk, want het nieuwe computersysteem heeft voor u pas voordelen als u er goed mee kunt werken. Voor velen betekent het de eerste kennismaking met Windows-gestuurde programma's. En die kennismaking willen we zo aangenaam mogelijk laten verlopen: u bepaalt zelf wat voor hulp u van ons wilt. Tijdens deze bijeenkomst schetsen we de mogelijkheden.

2 Formuleer de doelstelling nauwkeurig

Legio zijn de toespraken waarbij de toehoorders na afloop verzuchten: ‘Het was geen onaardig verhaal, maar wat wil hij hier nu eigenlijk mee zeggen?’ Sprekers gaan er vaak ten onrechte van uit dat het publiek vanzelf wel begrijpt wat de doelstelling van de toespraak is. Zeker als de titel al bekend is, bijvoorbeeld omdat die in de aankondiging voor de bijeenkomst was vermeld. Met een titel wordt echter alleen een onderwerp aangegeven; de spreker heeft nog talloze mogelijkheden om een toespraak rond die titel op te bouwen. Stel u wordt uitgenodigd voor een lezing met de titel ‘Zonne-energie in de jaren negentig’. Op grond van de titel kunt u niet beoordelen of het gaat over de technische kant (hoe werken zonnecollectoren), de economische rentabiliteit (in vergelijking met andere energiebronnen), of wellicht over toepassingsmogelijkheden (wegenwachttelefoons in Arizona). Omschrijf welk doel u wilt bereiken, dat geeft uw publiek houvast.

Er bestaat een hardnekkig vooroordeel dat zonne-energie niet rendabel is in de woningbouw. Ik zal u laten zien dat wie nu zonnepanelen op het dak bevestigt, binnen tien jaar de kosten terugverdient door subsidies en de lagere energierekening. Tenminste, als uw woning goed geïsoleerd is.

Als het publiek erg gekant is tegen de ideeën van een spreker, dan kan het verstandiger zijn het verhaal zo op te bouwen dat de doelstelling pas aan het eind van het verhaal duidelijk wordt. Wie voor een zaal met studenten het idee lanceert om de collegekaart voortaan behalve van een pasfoto ook van een vingerafdruk te voorzien, kan een storm van protest verwachten. Begint de spreker met een dergelijk voorstel, dan is het niet ondenkbaar dat hij niet meer de gelegenheid krijgt zijn plannen verder toe te lichten. Als hij eerst uitlegt waarom de collegekaart in de huidige opzet niet meer voldoet, kan hij proberen meer begrip voor het plan te wekken.

3 Vertel hoe lang de toespraak duurt (en houd u daaraan)

‘Dames en heren, we zijn allemaal aan koffie toe, dus zal ik het kort houden.’ Ervaren lezingenbezoekers houden hun hart vast bij een dergelijke aankondiging. Ze vrezen, vaak terecht, dat ze zich juist moeten opmaken voor een lange, saaie zit. Wie respect heeft voor zijn toehoorders, kondigt aan hoe lang de toespraak gaat duren en houdt zich daaraan (‘Het komende half uur wordt u duidelijk hoe...’). De mensen in de zaal weten wanneer u uw verhaal gaat afronden, en ze kunnen bepalen wat ze de rest van de dag nog kunnen doen.

4 Kondig de hoofdpunten aan

In combinatie met de doelstelling zorgt een aankondiging van de hoofdpunten voor houvast. Voor de spreker is dit een manier om de grote lijn beter te bewaken, en de luisteraars weten wat ze kunnen verwachten. En omdat het gesproken woord vluchtiger is dan geschreven tekst, kunt u de hoofdpunten ook op een overheadsheet zetten of op een andere manier zichtbaar maken voor het publiek (bord, flip-over). ‘Inleiding’ en ‘slot’ mogen hierbij achterwege blijven: het spreekt voor zich dat de toespraak wordt ingeleid en afgesloten (‘Ik begin met de inleiding, daar ben ik nu mee bezig, daarna komt mijn tweede punt...’).

5 Zorg dat het publiek u kent

Als u niet wordt voorgesteld aan het publiek, en de mensen in de zaal kennen u niet, is het verstandig dit zelf te doen. Door iets over uzelf te vertellen kunt u laten zien dat u veel weet van het onderwerp waarover u spreekt.

Goedemiddag dames en heren, mijn naam is Roel ine Vooijs. Twee jaar geleden heb ik met mijn vier zussen La Guêpe Tekst & Illustraties BV opgericht. Toen we hiermee begonnen, hadden we geen idee dat er zo veel komt kijken bij het oprichten van een nieuwe onderneming. Nog minder hadden we ons gerealiseerd wat het voor onze onderlinge band zou betekenen. Omdat een aantal van u plannen heeft om een familiebedrijf te beginnen, wil ik u graag meer vertellen over onze ervaringen.

[p. 176]

Vijf openingsclichés

1. ‘I have a dream’, een onvergetelijke uitspraak van Martin Luther King. Toen onze jubilaris 25 jaar geleden als jongste bediende begon bij ons bedrijf, had hij ook een droom.

Het citatenboek is niet altijd je beste vriend.

2. De oude Grieken deden/kenden/begrepen het al...

Is met elk denkbaar onderwerp, van wegwerpluiers tot computers, al eens eerder als opening gebruikt. Hoed u ook voor de moderne variant: De wereld waarin wij leven wordt steeds complexer. We kunnen ons het leven zonder koelkast (vul maar in: auto, OMO Power; Internet) niet meer voorstellen.

3. De situatie in de vleesverwerkende industrie is, goedemiddag overigens dames en heren, uiterst zorgwekkend.

Vooral bij Amerikaanse tv-zenders is deze G.B.J. Hiltermann-aanpak zeer populair (‘Every minute a thousand people in this country are being robbed. Hi, my name is William Shatner...’)

4. Toen een van de organisatoren van deze bijeenkomst mij uitnodigde hier voor u te komen spreken, was ik zeer verbaasd. Ik ben immers geen specialist op dit specifieke gebied. Ik hoop dan ook dat u het mij niet kwalijk neemt dat...

Ervaren luisteraars laten nu iedere hoop op een geïnspireerde voordracht varen.

5. Tijdens de voorbereiding van deze toespraak over het harmonisatiemodel dacht ik dat het aardig was eens te kijken naar de betekenis van het woord ‘harmonie’. Ik wendde mij tot de dikke Van Dale..., een subtiel verschil met de omschrijving in de Koenen...

Een onuitputtelijke techniek. Zeker nu het Woordenboek der Nederlandsche Taal binnen ieders bereik is gekomen.

Niet iedereen kan zich zo'n prachtige opening veroorloven als Karel van het Reve in zijn toespraak ter gelegenheid van de 200.000ste abonnee van NRC Handelsblad (1987):
Toen mij gevraagd werd hier het woord te voeren over het onderwerp ‘Is er vooruitgang in de kunst?’ kon ik mijn oren niet geloven. Ik verkeerde in de veronderstelling dat het algemeen bekend was dat er geen vooruitgang in de kunst bestaat, en dat het dus weinig zin heeft die vraag in het openbaar aan de orde te stellen.
De man die mij uitnodigde bleek, toen ik even met hem over de uitnodiging praatte, de mogelijkheid niet uit te sluiten dat er wel degelijk vooruitgang in de kunst bestaat. Hij geloofde, leek me, in die vooruitgang, en als ik hem zo hoorde, dan geloven de meeste mensen die hij kent, ook in die vooruitgang. En de meeste mensen die hij kent, zitten in deze zaal. Dus misschien is het wel nuttig, dacht ik toen, deze mensen enige algemene ontwikkeling bij te brengen door ze uit te leggen dat die vooruitgang een hersenschim is.