Onze Taal. Jaargang 64

[p. 173]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Foutief beknopt?

? In de Volkskrant kwam ik de volgende zin tegen: ‘Bij het Spui aangekomen viel me ook op dat er groepjes waren die iets zongen.’ Ik heb geleerd dat het niet-uitgedrukte onderwerp van een beknopte bijzin overeen moet komen met het onderwerp van de hoofdzin. Zo niet, dan is de bijzin foutief beknopt, zoals in het bekende voorbeeld ‘Zingend zette de bus met kinderen zich in beweging.’

In de Volkskrant-zin komen de onderwerpen niet overeen: ik is het weggelaten onderwerp van de beknopte bijzin ‘Bij het Spui aangekomen’, en dat er groepjes waren die iets zongen is het onderwerp van de hoofdzin ‘dat viel me op’. Volgens de regel is dit dus een ongrammaticale zin. Maar waarom klinkt hij dan zo goed?

! Hij klinkt goed omdat hij goed ís, ook al komen de onderwerpen niet overeen. De schoolgrammaticaregel waarnaar u verwijst, dekt de meeste maar helaas niet álle gevallen. Met uw vraag snijdt u een wijdverbreid misverstand aan.

Op school en in talloze taal- en adviesboeken wordt bij de behandeling van de (foutief) beknopte bijzin gemakshalve vaak alleen maar gesproken over de noodzaak van identieke onderwerpen. Zo vermeldt het boekje Taal en tekst van A tot Z op blz. 31: ‘Het (weggelaten) onderwerp van de bijzin moet hetzelfde zijn als het onderwerp van de hoofdzin.’ En in de Schrijfwijzer lezen we op blz. 109: ‘Wanneer mag het onderwerp in een bijzin worden weggelaten? Dit mag alleen als het onderwerp gelijk is aan dat van de hoofdzin.’ Dergelijke formuleringen geven echter een te eenvoudige voorstelling van zaken.

Wat maakt nu dat de zin uit de Volkskrant zo goed klinkt? Het feit dat we de beknopte bijzin ‘Bij het Spui aangekomen’ moeiteloos aanvullen met het juiste onderwerp: ik. We doen dat op grond van het meewerkend voorwerp me uit de hoofdzin: ‘Toen ik bij het Spui aankwam, viel me ook op dat er groepjes waren die iets zongen.’ Soms is het blijkbaar voldoende als het weggelaten onderwerp uit de beknopte bijzin overeenkomt met een ánder zinsdeel uit de hoofdzin. Een wat uitgebreider naslagwerk als de Algemene Nederlandse Spraakkunst bevestigt deze gedachte (blz. 787): ‘Is de beknopte bijzin zinsdeel, dan moet in het algemeen het “geïmpliceerd onderwerp” ervan (...) identiek zijn met het onderwerp of het indirect object (meewerkend voorwerp of bepaling van belang) van de hoofdzin.’ De zin uit de Volkskrant voldoet keurig aan deze beschrijving: het weggelaten onderwerp ik komt overeen met het meewerkend voorwerp me uit de hoofdzin.

Het zou fijn zijn als de schoolregel voortaan wat ruimer werd gedefinieerd, zodat we ‘goede’ zinnen niet langer ‘fout’ hoeven te rekenen.

● Omdat/doordat?

? Vaak hoor en lees ik - tot mijn grote ergernis - omdat (reden) in zinnen waar ik zelf doordat (oorzaak) zou gebruiken. Deelt u mijn ergernis, of is de taal op dit punt veranderd en ben ik misschien te streng?

! U bent inderdaad wat aan de strenge kant, vinden wij, al staat u daarin vast niet alleen. Het advies om omdat te reserveren voor een reden en doordat voor een oorzaak, komen we nog steeds tegen in een aantal - weliswaar wat behoudende - adviesboeken. Dat neemt niet weg dat het botst met de praktijk. Daarin gebruiken de meeste taalgebruikers omdat voor een reden én een oorzaak, en doordat uitsluitend voor een oorzaak (dus niet: ‘Ik hou niet van vissen, doordat ik het zielig vind voor de wormen’). En dat is beslist niet iets van de laatste tijd.

Omdat is ouder dan doordat. Oorspronkelijk was het een voegwoord van reden én oorzaak. Pas toen daar het uitsluitend oorzaakgevende doordat bij kwam, ontstond het idee om omdat te reserveren voor een reden, en doordat voor een oorzaak. In de praktijk bleek dit onderscheid van het begin af aan echter moeilijk hanteerbaar.

Moderne taaladviesboeken beschrijven het onderscheid, maar vermelden daar - terecht vinden wij - bij dat het gebruik van omdat voor een oorzaak niet meer af te keuren is. Recente woordenboeken bevestigen deze ontwikkeling. In de elfde druk van de grote Van Dale lezen we bij omdat nog: ‘2. in het alg. (minder verzorgde) spraakgebruik wordt omdat ook gebruikt (eig. ten onrechte) ter verbinding van een oorzakelijke bijzin aan een hoofdzin: dat komt omdat... enz., naast het verzorgder: dat komt doordat...’ Maar in de twaalfde druk is deze tekst gewijzigd in: ‘2. (ter inleiding van een bijzin van oorzaak) doordat: dat komt omdat we te laat vertrokken zijn.’ Ook Koenen en Verschueren geven als tweede betekenis van omdat ‘doordat’, zónder waarschuwende woorden.

Dat de taalgebruiker moeite heeft met de omdat/doordat-regel, komt ongetwijfeld doordat het verschil tussen een reden en een oorzaak niet altijd gemakkelijk te maken is. Voor wie zich toch graag aan het onderscheid wil houden, is er een handig hulpmiddeltje. Een oorzaak geeft een omstandigheid aan die buiten de menselijke wil ligt. Aan een reden ligt meestal een beslissing ten grondslag. Vraag uzelf daarom in geval van twijfel af of een (andere) keuze mogelijk was. Is het antwoord ‘nee’, dan hebt u te maken met een oorzaak; kies dan voor doordat (zoals in zin 1). Zo ja, dan betreft het een reden en is omdat het juiste voegwoord (zoals in zin 2):

1	Doordat er olie op het wegdek lag, vlogen we uit de bocht.
2	Omdat ik vijf weken op vakantie ga, moet ik iets regelen voor de planten.

Een ander hulpmiddel is de vraagproef. ‘Waardoor vlogen we uit de bocht?’ wijst naar de olie als oorzaak; ‘Waarom moet ik iets regelen voor de planten?’ wijst naar de keuze om op vakantie te gaan. Om en door zijn beter in waarom en waardoor te onderscheiden dan in doordat en omdat.