Onze Taal. Jaargang 64

[p. 156]

Communicatie versus grammatica
Luuk Lagerwerf - Faculteit der Letteren, Katholieke Universiteit Brabant

Voor veel taalbeschouwers is het spreken van grammaticaal correct Nederlands verbonden met een doel: het verzorgen van een goede communicatie. Het Nederlands is in de loop van de tijd geworden wat het is omdat we voortdurend met onze taal een boodschap willen overdragen, en de taal heeft zich daarnaar gevormd. Communicatief verzorgd taalgebruik is ook grammaticaal verzorgd taalgebruik. Maar niet altijd.

Op het station in Den Bosch hoor ik iedere dag de volgende mededeling van de stationsomroepster:

(1) De trein die zo meteen binnenkomt op spoor 4a wordt u verzocht niet in te stappen.

Deze zin is ongrammaticaal. De ongrammaticaliteit wordt echter veroorzaakt door het streven de informatie zo duidelijk mogelijk over te brengen. Ik zal proberen dat duidelijk te maken met twee voorbeelden.

In de hierboven geciteerde zin leidt de presentatie van de informatie tot een zin die indruist tegen de regels van de grammatica. In het tweede geval, de zin hieronder, leidt die presentatie tot een taalfout die Nederlandstaligen in bepaalde zinnen nogal gemakkelijk maken.

● Ik wil niet voorop

Dat tweede voorbeeld is de klassieker van de treinconducteur:

(2) De reizigers worden verzocht hier allen uit te stappen.

Worden, de persoonsvorm, moet hier wordt zijn. Het onderwerp van de zin is namelijk de beknopte bijzin hier uit te stappen; de reizigers is meewerkend voorwerp. De zin staat in de lijdende vorm. Hoe de zin in elkaar zit, is gemakkelijker te zien als we hem actief maken. Er is dan ook een ik in het spel (bijvoorbeeld de conducteur) die als onderwerp fungeert.

(3) Ik verzoek (aan) de reizigers hier uit te stappen.

In deze zin is de reizigers meewerkend voorwerp, en het lijdend voorwerp is de beknopte bijzin hier uit te stappen. Het lijdend voorwerp in (3) wordt onderwerp in de lijdende vorm (2). De vergissing in (2) is voorstelbaar omdat de beknopte bijzin minder gemakkelijk als onderwerp wordt herkend dan de naamwoordelijke groep de reizigers. Doordat de reizigers bovendien voorop staat, wordt die woordgroep op het eerste gezicht als onderwerp geïnterpreteerd.

Het voorop zetten van de reizigers in (2) is het gevolg van een algemeen streven van taalgebruikers. Zij willen informatie in de zin zo goed mogelijk presenteren. De beste verdeling wordt bereikt door datgene waarover

Soms heeft een ongrammaticale zin reden van bestaan.

je het wilt hebben, voorop te zetten. Nieuwe informatie volgt dan in het tweede deel van de zin en heeft betrekking op het onderwerp. In zin (3) is de informatieverdeling ongelukkig. Het doel van de mededeling is iets duidelijk te maken over de reizigers, namelijk dat ze eruit moeten. Dat zinsdeel staat niet vooraan, maar is gerangschikt bij de nieuwe informatie. De boodschap komt zo niet goed over. Vandaar dat de zin De reizigers wordt verzocht uit te stappen informatief optimaal, en daarnaast grammaticaal is.

● Waarom ongrammaticaal?

In zin (1), die van de omroepster in Den Bosch, is overeenkomst in getal van onderwerp en persoonsvorm het probleem niet, want de persoonsvorm is enkelvoudig. Er spelen wel twee andere problemen. Die komen aan het licht als we de actieve variant van (1) proberen te formuleren. Dat kan zijn:

(1a) Ik verzoek (aan) u niet in te stappen in de trein die zo meteen binnenkomt op spoor 4a.

Maar ook:

(1b) Ik verzoek (aan) u niet de trein die zo meteen binnenkomt op spoor 4a in te stappen.

Het verschil tussen (a) en (b) is dat het voorzetsel in in het eerste geval twee keer voorkomt, bij de plaatsbepaling in de trein die... en als deel van het samengestelde werkwoord instappen. Dan is de vraag: waar is dat tweede in gebleven in zin (1) van de omroepster?

Het lijdend voorwerp in (1b) is de beknopte bijzin niet de trein die zo meteen binnenkomt op spoor 4a in te stappen. Dat moet dus het onderwerp zijn van de zin in de lijdende vorm. In de mededeling van de omroepster is slechts een deel van die zin voorop terechtgekomen (namelijk de trein die binnenkomt op spoor 4a, en een deel is achtergebleven, namelijk niet in te stappen. Als de trein die (...) de eerste positie in de hoofdzin inneemt, moet

[p. 157]

het daarin een zinsdeelfunctie vervullen. Het had echter al de functie van lijdend voorwerp in de bijzin. De grammatica sluit uit dat een zinsdeel verschillende zinsdeelfuncties tegelijk vervult; daarom is zin (1) dan ook duidelijk ongrammaticaal.

Informatief gezien is de mededeling gevormd volgens het ideale patroon: datgene waarover je wat wilt zeggen komt eerst, en nieuwe informatie daarover komt in het tweede deel van de zin. De trein is gegeven, en het verzoek niet in te stappen volgt daarna. Was de als eerste gepresenteerde informatie in de trein geweest (wat de zin er grammaticaal beter op maakt), dan zou de nieuwe informatie betrekking hebben gehad op omstandigheden of activiteiten in de trein, en dat is niet de bedoeling. Informatief gezien is het vooropplaatsen van de trein in het verzoek van de omroepster de beste variant.

Waarom heeft de omroepster dan niet gekozen voor een van de actieve varianten (1a) of (1b)? Ook hier moeten we de reden zoeken in de informatieverdeling: het ongewenste effect van (1a) of (1b) is dat de luisteraars de zin opvatten als een boodschap over de omroepster. De keuze voor de lijdende vorm heeft dat effect niet.

In dit geval heeft de communicatieve functie het van de grammatica gewonnen, en heeft een ongrammaticale zin reden van bestaan.