Onze Taal. Jaargang 64

[p. 146]

De rijmschijf
Een gesloten grabbelton
Jaap Bakker

De verschijning van de Rijmschijf mag een mijlpaal in de 240-jarige geschiedenis van het Nederlandse rijmwoordenboek worden genoemd. Voor het eerst is de rijmwoordenschat beschikbaar op een andere informatiedrager dan papier. Dat wekt verwachtingen, want een computer-programma kan problemen oplossen waar de traditionele rijmlexicografie nooit helemaal is uitgekomen.

● Ordeningsproblemen

Het eerste probleem betreft de rangschikking van de rijmrubrieken. In principe is die ordening alfabetisch op grond van de rijmklank. De rijmrubriek deeg - Heeg - kreeg - ... wordt gekenmerkt door de rijmklank EEG, en moet dus gezocht worden tussen EEF en EEK. Maar neem nu het woord goud. Waar zoek je dat: onder AUD, AUT, OUD of OUT? En hoe is de rijmklank van politie of van crash gealfabetiseerd? Behalve in fonetisch gespelde talen als het Italiaans bestaan er geloof ik geen rijmwoordenboeken met een zodanig voorspelbare indeling dat de gebruiker geen opzoekregels hoeft toe te passen en nooit via verwijsrubrieken naar zijn doel moet worden geleid.

kleuterscholen
dolen
capriolen
waterpistolen
plateauzolen
symbolen
onverholen

Het tweede lexicografische probleem doet zich voor in grote rubrieken, die in een rijmrijke taal als het Nederlands bepaald niet schaars zijn. Zulke rubrieken zijn net grabbeltonnen: tussen bergen houtkrullen liggen tien of twintig cadeautjes verborgen. De rijmrubriek IE bevat een handjevol goed bruikbare woorden (drie, knie, wie, zie, poëzie, melodie) en een grote hoeveelheid andere woorden die zich alleen in bijzondere omstandigheden laten inzetten (bougie, mimicry, Krommenie, dactyloscopie en dergelijke). Toch moeten zulke woorden worden opgenomen, want wat heb je aan een naslagwerk als er alleen maar voor de hand liggende rijmen in staan? Het bijzondere dilemma van een rijmwoordenboek is dat volledigheid onherroepelijk ten koste gaat van de overzichtelijkheid. De typograaf mag zijn best doen om woorden met een verschillend lettergrepenaantal of een verschillende cadans duidelijk te markeren, maar dan nog blijven er enkele ondoorploegbare rubrieken over.

Wat zou een elektronisch bediend rijmenbestand een uitkomst kunnen zijn! Het programma kan immers worden geïnstrueerd om naar speciale kenmerken te zoeken. Het zou op bestelling alle -fobieën, -grafieën of -logieën kunnen leveren. Het zou woorden kunnen selecteren naar herkomst (oubli, abri, on-dit, circuit, demi), naar woordvorm (K.I., T.T., L.O.I., CD-i, K.N.M.I.), naar betekenisdomein (hatsjie, allergie, pneumonie, autopsie) en desnoods naar geslacht (Guy, Louis, Isaï, Debussy, Vosmeer de Spie).

● Moven naar boven

Vol verwachting nemen we de Rijmschijf uit zijn mapje. We stoppen de 3,5-inch-diskette in de computer en installeren het programma op de harde schijf. Starten maar. Na een paar toetsaanslagen verschijnt er een venster in beeld met daarboven een regel waarop het te berijmen woord kan worden ingetypt. We proberen het met lettergreep. Na het indrukken van de toets ‘enter’ is er op het venster het volgende te zien:

begreep
chocoladereep
deelstreep
dichtkneep
duimgreep
eindstreep
gedachtenstreep
geep
greep
handgreep
handingreep

Met behulp van pijltjestoetsen doorzoeken we de rubriek (die, zo meldt het scherm, 45 woorden bevat) en eindigen we bij zeep, zeereep en zweep.

Na een tijdje experimenteren met andere woorden kan de eerste conclusie luiden dat het traject tussen rijmwoord en rijmrubriek snel en doorgaans succesvol wordt afgelegd. Uitgaande van de woorden meid, mijd, mijdt, mijt en vermeit komen we steeds keurig bij de rubriek IJT terecht. Crypte leidt naar Egypte en typte naar diepte. De schijf weet zelfs onderscheid te maken tussen kwestie en travestie of stille en pastille.

Fout gaat het pas als het zoekwoord niet in het bestand voorkomt. Bij typten en crypten komen we terecht bij AAPTE(N), moven (‘wegwezen’) leidt naar boven en doven, New Age en heden ten dage moeten rijmen op garage. Kortom: in zulke gevallen slaat het programma er maar een slag naar. Soms blijft het scherm ook helemaal blanco, bijvoorbeeld bij Van Gogh, inch, Cherbourg of plebejer.

● Tergend langzaam

Als we de fouten en omissies even door de vingers zien, mogen we vast-

[p. 147]

stellen dat de programmeur van de Rijmschijf een belangrijk systematisch probleem (het efficiënt zoeken naar een rubriek) in principe heeft bedwongen. Het tweede probleem, dat te maken heeft met het zoeken ín een rubriek, is daarentegen op geen stukken na opgelost. Op het punt van overzichtelijkheid moet de Rijmschijf het afleggen tegen elk willekeurig ‘papieren’ rijmwoordenboek.

Dat komt onder andere doordat het venster maar elf woorden tegelijk laat zien. Elke rubriek is, om de beeldspraak van zojuist nog even vol te houden, een afgesloten grabbelton met één klein kijkgaatje erin.

Voor wie de DOS-versie van het programma gebruikt, verloopt de inspectie van grote rubrieken tergend langzaam; het kostte mij ruim vier minuten om de rubriek IJ, bestaande uit 669 woorden, door te nemen. De op hetzelfde schijfje bijgeleverde Windows-versie werkt een stuk vlotter en maakt het ook mogelijk om de woordenlijst en de eigen tekst (het gedicht in wording) op één scherm te verenigen.

Al deze wetenswaardigheden ontbreken overigens in de gebruiksaanwijzing, die in z'n algemeenheid uitmunt in onbehulpzaamheid. Wie geen computerfreak is, loopt met een beetje pech bij de startprocedure al vast.

● Geen adem benomen

De gebruikswaarde van de schijf wordt verder ondergraven door het gebrek aan onderscheidingsvermogen van de samensteller. Het lexicon omvat ruim 100.000 woorden, maar daaronder bevinden zich tienduizenden

baard
evenaart
landkaart
maart
ballonvaart
komeetstaart
boomgaard
luiaard
opgeklaard

nutteloze samenstellingen (handingreep, penhoudergreep, privacystreep), die door hun fysieke aanwezigheid het zicht op de bruikbare rijmen belemmeren. Zeer hinderlijk is ook het alomtegenwoordige kreupelrijm: status-Cyprus, koloniën-ruziën, pastille-Albanië, bad-armsgat, lettergreep-zeereep.

Ten slotte vormt de ongeordendheid van het materiaal een bezwaar. De alfabetische rangschikking van de woordenrijen is voor rijmdoeleinden de onhandigste die er bestaat. Dat ongemak wordt maar zeer ten dele ondervangen door de mogelijkheid om woorden met een specifiek aantal lettergrepen op te vragen. Andere manieren om het materiaal te manipuleren zijn er niet, dus van adembenemende perspectieven zoals ik die hierboven schetste, is geen sprake.

De basis van de Rijmschijf is in wezen niet slecht: een respectabele hoeveelheid woordmateriaal en een goed functionerend rubriekenzoeksysteem. Maar alles wat nodig was geweest om er een efficiënt werkinstrument voor de rijmer van te maken, is achterwege gebleven. De whizzkid die het programma heeft ontwikkeld, leed overduidelijk aan twee handicaps: onkunde en haast. Op zichzelf is dat in de Nederlandse rijmlexicografie geen ongebruikelijke combinatie. Wat me wel verbaast, is dat het onderhavige produkt op de markt is gebracht onder de vlag van de Sdu, een uitgeverij die je toch niet in de eerste plaats met broddelwerk associeert.

Ik voeg daar onmiddellijk aan toe dat de Rijmschijf ook geen overdreven pretenties heeft: de auteur hult zich bescheiden in anonimiteit, de uitvoering is populair (ondertitel: ‘Met deze rijmhulp slim en snel / wordt rijmen en dichten kinderspel’) en de prijs is bepaald niet exorbitant. Wie bereid is de Rijmschijf te accepteren als een aardig computerspelletje, goed voor een aantal uren verpozing, hoeft zich dan ook geenszins bekocht te voelen.

macht
smacht
kracht
nacht
.....

De Rijmschijf is een produkt van Sdu Database Publishing en kost f 24,90.
ISBN 90 12 08164 5