Onze Taal. Jaargang 64

[p. 148]

Baaivangend in zwembadpas
Jos Paardekooper - Bathmen

Wie Theo Thijssen zegt, zegt ‘Kees de jongen’, en wie Kees zegt, zegt ‘zwembadpas’. Lastiger wordt het natuurlijk als men nooit van Theo Thijssen heeft gehoord, zoals die televisiequiz-kandidaat die alles van motoren wist, maar niet zoveel van de Nederlandse literatuur. ‘Zwembadpas: een pasje waarmee je tot het zwembad wordt toegelaten?’ Dat was nog niet eens zo'n gekke gok, maar het kostte hem wel de winst. Was er maar een encyclopedie van aan literatuur ontleende woorden en uitdrukkingen, zoiets als Bloomsbury's Dictionary of phrase & allusion. Ik twijfel er niet aan dat de zwembadpas daarin zou hebben gestaan, achter denkraam, epibreren, de gordel van smaragd, de Hallemannetjes die zo bijzonder fatsoenlijk waren, een heer van stand, het is niet onopgemerkt gebleven, jongens waren we, maar aardige jongens, minkukel (zie ook: kukel), de vis wordt duur betaald, en want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren.

Drs. P in zwembadpas.
foto: Peter Elenbas

Het woord zwembadpas mag trouwens al tien jaar officieel gescrabbeld worden, want vanaf 1984 staat het in de grote Van Dale, zelfs met een eerbiedige vermelding van de herkomst.

● Van Dale 11 en 12

Volgens de elfde druk van Van Dale uit 1984 (blz. 3550) gaat de zwembadpas zó: ‘een wijze van lopen, iets voorovergebogen en met voor het lichaam langs heen en weer zwaaiende armen (naar Kees de Jongen van Theo Thijssen).’

Over die hoofdletter J van Jongen, alsof dat Kees zijn achternaam is, moeten we maar niet vallen, te meer daar het verder een adequate omschrijving is. Het is de vrucht van nauwgezette bestudering van de roman, waarin Thijssen beschrijft hoe Kees en zijn vriendjes deze rare manier van lopen hadden afgekeken van een ‘voorwerker’ bij een gymnastiekvereniging. Die gebruikte deze pas als hij eens goed wou opschieten. Je moest dan ‘voorover gaan lopen, net of je telkens viel, en dan maar met je armen zwaaien, heen en weer’.

Vreemd genoeg heeft de redactie van de twaalfde druk van Van Dale (1992) gemeend er nog eens aan te moeten sleutelen. ‘De tijden veranderen,’ zullen ze hebben gedacht, ‘er komen nieuwe wetenschappelijke inzichten, en ook de Keesiologie staat niet stil.’ Dus lezen we in Van Dales nieuwste druk op bladzijde 3737: ‘wijze van lopen die overeenkomst vertoont met de zwemslag bij het borstzwemmen: iets voorovergebogen en met voor het lichaam langs heen en weer zwaaiende armen (naar Kees de Jongen van Theo Thijssen)’.

Was het net zo'n fijne definitie, en dan laat de redactie die verknoeien door iemand die Kees de jongen nooit gelezen heeft! Of door iemand die geen idee heeft hoe je moet borstzwemmen. Wie zwembadpassend gaat borstzwemmen, die kan maar beter een forse duikbril opzetten en voor alle zekerheid de badmeester een seintje geven. En wie er de roman op naleest, weet dat die pas niets met welke manier van zwemmen dan ook te maken heeft. Hooguit iets met een zwembad; het woord zegt het trouwens al, daarvoor hoef je eigenlijk geen letter van Theo Thijssen gelezen te hebben.

● Van Dale 13

Mochten ze bij de volgende druk van Van Dale het boek er nog eens bij nemen, dan hoeven ze er niet eens zo diep in te duiken. Al in het eerste hoofdstuk van Kees, na een bladzijde of zes, staat te lezen: ‘Als ze tussen twaalven en tweeën naar 't zwembad gingen, hadden ze altijd haast; en dan kwam het baaivangen goed te pas. De jongens vertelden elkaar tot in halve minuten, hoe kort het maar duurde, van school naar 't zwembad, en gingen spreken van de “zwembadpas”.’

Stel je voor, denk ik wel eens, dat ze naar de tekenles hadden gemoeten... Dan was het misschien wel de ‘tekenacademiepas’ geworden, wat natuurlijk lang niet zo'n mooi woord

[p. 149]

is. Maar dan hadden we wél in Van Dale te lezen gekregen dat dat een wijze van lopen is die overeenkomst vertoont met de manier waarop een kunstschilder met zijn penselen in het rond zwaait.

● Baalvangen?

Dat citaat uit Kees de jongen plaatst ons wel voor een nieuw probleem, want wat is baaivangen? Toen het dagblad Trouw begin mei 1994 aandacht schonk aan de op handen zijnde oplevering van het Theo Thijssenmuseum (in Thijssens geboortehuis), schreef journaliste Hanneke Wijgh dat het college van B & W van Amsterdam ‘baalvangend als een schaatser’ actie moest ondernemen voor een eenmalige donatie. Baalvangend? Misschien heeft de zetter het hem onbekende woord baaivangen expres gecorrigeerd, maar het zou natuurlijk ook een streek van het zetduiveltje geweest kunnen zijn.

Vóór 1960 kon je in ieder Nederlands woordenboek lezen wat nu nog in de dikke Van Dale staat: baaivangen is ‘vlug en zwierig schaatsenrijden’. Alleen in de onbepaalde wijs, zo wordt en werd er nadrukkelijk bij vermeld, wat overigens door Kees de jongen (waarin ook baaivangend voorkomt) en nu dus ook (zetfoutje daargelaten) door het dagblad Trouw gelogenstraft wordt.

Thijssen schrijft dat Kees ‘deze baaivangerij’ op school binnenbracht. Nu is iemand die aan baaivangerij doet uiteraard ‘een baaivanger’, maar het aardige is dat een baaivanger méér is dan iemand die vlug en zwierig schaatsenrijdt. Wie tijdens het schaatsen gaat zwieren en met zijn armen zwaaien, doet dat meestal om te imponeren: kijk mij eens schaatsen! En boem, daar ligt-ie, door zijn eigen ijdelheid uit balans gebracht. Vandaar dat het woord baaivanger al gauw een ironische bijbetekenis kreeg: iemand die juist níet goed kan schaatsen, een krabbelaar, en ook: een opschepper, snoever.