Onze Taal. Jaargang 64

[p. 140]

...X, IJ, Y, Z

In het telefoonboek en de meeste naslagwerken staan Ypma en IJpma bij elkaar. Woordenboeken vatten de ij echter als twee letters op en plaatsen IJpma onder de letter i. De argeloze Nederlander die een ij-woord moet opzoeken in een Nederlands naslagwerk aarzelt altijd even. Een lezer vraagt zich af of er geen einde kan komen aan deze verwarring. Een woordenboek-uitgever antwoordt.

Geachte redactie,

Mijn kleinzoon Peter (9) was in de kerstvakantie enkele dagen mijn logé, en hij maakte me min of meer toevallig attent op een kwestie die me sterker in verwarring bracht naarmate ik me er meer in verdiepte. Het gaat om de ‘letter’ ij. Peter heeft nog maar enkele jaren geleden het alfabet geleerd; zesentwintig letters, waarvan de vijfentwintigste klinkt als ij. Ter gelegenheid van zijn logeerpartij kreeg hij van mij een kinderwoordenboek, waarin hij tot zijn verbazing geen enkel woord aantrof dat met de bewuste letter begon. Geen ijs, geen ijlings en geen ijverig. Ik legde hem uit dat de letter ij in ons alfabet eigenlijk de Griekse y is, die meestal als i wordt uitgesproken, en dat de letter ij die hij zocht niet bestaat. Ik vertelde dat de lange ij een combinatie is van twee letters, net als de korte ei. En inderdaad, ongeveer in het midden van het woordenboek, onder de letter i, vond hij zijn ij-woorden.

Op een avond gedurende die week keken we naar het taalspelletje Lingo op de televisie, waarbij woorden van vijf letters moeten worden geraden. Toevallig raadde iemand ijsvrij. Dat was fout, maar niet omdat het met zijn zeven letters te lang zou zijn. Het juiste woord was bijzijn. Mijn kleinzoon is nog te jong om te denken dat het wel aan hem zal liggen als hij iets niet begrijpt, dus wees hij me op de tegenspraak tussen mijn bewering dat de ij uit twee letters bestaat, en de werkelijkheid van presentator François Boulangé op de tv. En ik zat met de mond vol tanden.

Ik haalde mijn Scrabble-spel voor de dag en liet hem zien dat er slechts een ypsilon voorkwam, en dat een blokje met een ij ontbrak. Een week later belde hij me op met de triomfantelijke mededeling dat de Scrabble-doos bij hem thuis wel degelijk afzonderlijke blokjes bevatte voor de Griekse y én voor de lange ij. Hij veronderstelde welwillend dat mijn spel waarschijnlijk wel héél oud zou zijn.

Sedertdien houdt de kwestie me bezig en mijn verwarring neemt helaas slechts toe. Ik heb me afgevraagd waarom we IJmuiden met twee hoofdletters schrijven, terwijl Eibergen en Oegstgeest het met één kunnen stellen. Ik ontdekte dat de nieuwste editie van de Winkler Prins-encyclopedie een alfabet kent van zevenentwintig letters: x, ij, y, z. Het telefoonboek van mijn woonplaats zet de achternamen Ypma en IJpma vlak achter elkaar. Het cryptogram uit de krant, dat ik tegen beter weten in wekelijks probeer op te lossen, reserveert al zolang ik me herinner slechts één vakje voor de ij.

Het lijkt erop dat de letter ij ongemerkt een plaatsje veroverd heeft in het Nederlandse alfabet, terwijl alle woordenboeken de ij nog als een combinatie van twee letters behandelen. Welke verklaring hebben woordenboekmakers hiervoor?

H. van Mameren, Zeist

● Reactie Van Dale lexicografie
Rik Schutz - uitgever

In 1993, toen binnen onze uitgeverij de Junior Van Dale werd voorbereid, hebben we ons afgevraagd of we voor de doelgroep van acht- tot tienjarigen de letter ij - die alleen in het Nederlands voorkomt - niet achter in het woordenboek moesten opnemen. We hebben de kwestie voorgelegd aan de Nederlandse Taalunie, die liet weten geen bezwaar te zien in een afzonderlijke letter ij, te plaatsen vóór de y, tussen de x en de z. De reden dat de Junior Van Dale toch de traditie van de woordenboeken volgt, en de ij onder de letter i behandelt, is dat het ons niet wenselijk leek om slechts in één woordenboek een afwijkend alfabet te hanteren. De kinderen die in hun eerste woordenboek kennismaakten met de letter ij, zouden hem later vergeefs zoeken in woordenboeken als de Basis Van Dale, Wolters' Ster of Prisma, die ze in hun verdere schoolloopbaan zouden tegenkomen.

In taalkundig-historisch opzicht zijn de i+j en combinaties van letters als e+i of u+i weliswaar vergelijkbaar, maar de ij is zich eigenzinnig gaan gedragen en heeft intussen geheel op eigen kracht de status van afzonderlijke letter bereikt. Dat proces is zich nog aan het voltrekken, maar het is stellig onomkeerbaar. Vrijwel alle naslagwerken plaatsen de ij op een of andere manier tussen de x en de z,

[p. 141]

met uitzondering van woordenboeken en de Bosatlas.

De argeloze Nederlander die een ijwoord moet opzoeken in een Nederlands naslagwerk, aarzelt altijd even. Het zou gemakkelijker zijn wanneer de ij altijd op dezelfde plaats te vinden was. De volgende overwegingen spelen een rol bij het al dan niet sanctioneren van de letterstatus van de ij.

-	Het zou ideaal zijn wanneer alle woordenboeken tegelijk zouden overschakelen op het ‘nieuwe alfabet’ van zevenentwintig letters, maar dat is praktisch erg moeilijk.
-	De ontwikkeling van de afzonderlijke letter ij is in Nederland verder gevorderd dan in België. Tot voor kort leerde men in België het alfabet als... iks, ypsilon, zet; pas sinds kort is dat... iks, ij, zet. Belgische telefoonboeken plaatsen de ij nog onder de i. Mogelijk is het voor eenderde deel van onze taalgemeenschap te vroeg om in woordenboeken de ij zijn letterstatus te geven.
-	Enkele jaren geleden heeft Spanje bepaald dat er geen computers geïmporteerd mochten worden waarbij de specifiek Spaanse letter ñ ontbrak op het toetsenbord. Dat heeft nogal wat stof doen opwaaien. Wanneer de Nederlandse woordenboeken een eigenwijze, specifiek Nederlandse letter erkennen, moet dat gebeuren met de instemming van bedrijven en instanties die met de mogelijke economische gevolgen te maken krijgen. Denk aan fabrikanten van tekstverwerkingssoftware, typografen, ontwerpers van taalmethodes voor het basisonderwijs, typecursussen en dergelijke.

De kwestie is dus vooral wannéér de ij door de woordenboeken zal worden erkend. Daarover willen we nu nog geen uitspraak doen, maar dat het dit millennium nog zal gebeuren, is heel waarschijnlijk.

● Naschrift Taaladviesdienst

Geregeld leggen taalgebruikers ons vragen voor over de status van de letter - of lettercombinatie - ij in ons alfabet. Bijvoorbeeld: ‘Hoeveel letters telt mijn naam - Grijpstra - nu eigenlijk: acht of negen?’ of ‘Waarom zéggen we ...x, ij, z?’ Dat de PTT namen anders alfabetiseert dan de meeste woordenboekmakers, leidt tot veel verwarring, én tot ergernis vanwege het extra bladerwerk.

De behoefte aan consensus weegt voor ons zwaarder dan historisch-taalkundige argumenten. Om die reden zouden we ons aansluiten bij een voorstel tot uitbreiding van het alfabet met de letter ij. Voorwaarde is wel dat zo'n voorstel breed gesteund wordt. Een belangrijke vraag is daarom of de samenstellers van het nieuwe Groene Boekje, dat eind dit jaar verschijnt en dat - vermoedelijk weer decennialang - het spellingklimaat zal gaan bepalen, bereid zullen zijn de woorden overeenkomstig het ‘nieuwe alfabet’ te rangschikken. Verder is het belangrijk dat ook de taalgebruikers in Vlaanderen instemmen met een extra letter in het alfabet. Onze spelling is tenslotte een Nederlands-Vlaamse aangelegenheid.

● Naschrift Nederlandse Taalunie

De positie van de i in lexicografische werken is geen spellingkwestie, maar een kwestie van alfabetische ordening. De Taalunie heeft in dezen geen officiële bevoegdheden. Wel is zij bereid een coördinerende rol te spelen als daaraan behoefte bestaat. Op verzoek van uitgeverij Van Dale heeft de Taalunie de kwestie voorgelegd aan de Taaladviescommissie. Wanneer de lexicografische uitgevers in Nederland en Vlaanderen gezamenlijk besluiten om de ij voortaan na de x op te nemen, zal de nieuwe woordenlijst een dergelijke collectieve afspraak volgen.