Onze Taal. Jaargang 64

[p. 142]

Dialect in beweging
Siemon Reker - Bedum

Aan het einde van de vorige eeuw waren er drie belangrijke gebeurtenissen in de dialectologie van het Nederlandse-taalgebied. In 1879 en 1895 verzamelde het Aardrijkskundig Genootschap allerlei dialectgegevens. Men wilde bijvoorbeeld weten welke dialectwoorden er bestonden voor allerlei begrippen. Die gegevens moesten leiden tot zogenoemde taalkaarten van ons land. Op zo'n kaart zou bijvoorbeeld te zien moeten zijn waar precies in Oost-Nederland het woord wasken (wassen) werd gebruikt. In de tussenliggende periode vroeg P. Willems een massa soortgelijke gegevens op in Zuid-Nederland, Vlaanderen en een deel van het Rijnland.

De Stichting Nederlandse Dialecten greep de honderdste verjaardag van de tweede informatieronde van het genootschap aan voor een herhaling van het onderzoek uit 1895. In ingedikte, aangepaste en aangevulde vorm is de oude vragenlijst in de zomer van 1994 verspreid via 22 grote regionale dagbladen in Nederland en Vlaanderen. Tegen half september hadden meer dan 10.000 invullers de Nederlandse zinnen en woorden in hun eigen streektaal omgezet en retour gestuurd. Ter vergelijking: de enquête uit 1895 leverde in totaal tweehonderd ingevulde formulieren op.

Dialectvarianten op het woord schommel in de provincie Groningen. Enquête Stichting Nederlandse Dialecten 1994.

Het resultaat van de enquête verscheen op 25 maart van dit jaar in de bundel Dialect in beweging. 100 jaar na de enquêtes van Willems en Aardrijkskundig Genootschap. Daarin staan twaalf bijdragen over de eerste uitkomsten van onderzoek in evenzoveel regio's. Verder bevat het boek de tekst van lezingen die gehouden zijn op de derde ‘Dialectendag’ in het provinciehuis in Den Bosch, en een uitvoerige ‘Wegwijzer’ in dialectenland, met adressen en publikaties.

● Resultaten

De auteurs pakken het onderzoek verschillend aan. Er is een groep die zich geheel op de dialectkaart richt, zoals ook het genootschap deed. Anderen onderzoeken vooral de veranderingen in een dialect. Aan informanten van verschillende leeftijden worden daarbij identieke vragen voorgelegd. Door de antwoorden in verschillende leeftijdsgroepen uit te splitsen, kan er worden nagegaan of de taal veranderd is. Het is het simpelst zo'n onderzoekje op woordniveau te verrichten en bijvoorbeeld te vragen naar betekenissen van algemeen-Nederlandse woorden als wreed of gaaf. Tien tegen één dat jongeren een andere reeks betekenissen zullen opgeven dan ouderen, die zich zullen verbazen over de mogelijkheid dat deze woorden iets anders kunnen inhouden dan ‘zonder medelijden’ en ‘ongeschonden’, namelijk ‘geweldig’ en ‘prachtig’.

Wie Dialect in beweging leest, zal één ding meteen opvallen: in Vlaanderen zijn de dialecten vooralsnog veel minder in beweging dan in Nederland. Een paar voorbeelden van het laatste. 95% van de oudste Friese invullers gebruikt har of harren in de betekenis ‘hun’ (bezittelijk voornaamwoord); bij de jongste groep noteert meer dan twee derde de Nederlandse vorm, en vrouwen lopen bij die ontwikkeling voorop. Het dialectwoord voor ‘azijn’ staat in Limburg onder druk van de standaardtaal: eek, eetje en essig hebben nog een mooie geografische verspreiding, maar het lijdt geen twijfel dat deze varianten het zullen afleggen tegen azien, dat een tussenvorm moet zijn op weg naar het geheel Nederlandse azijn. In Groningen wordt leeg voor het Nederlandse ‘laag’ vervangen door loag, in het Westen wordt loag verdrongen door de vorm van de standaardtaal: laag.

● Aanpak

De vraag is: hoe doen we recht aan de bijzondere hoeveelheid gegevens? Te denken valt allereerst aan een aanpak met duidelijker grensoverschrijdingen. Als het Friese har gelijk wordt

[p. 143]

aan het Nederlandse hun, wat zou er dan met het Stellingwerfse, Groningse en Drentse heur gebeuren? ‘Verazijn-t’ het Limburgs alleen, of is er met dit woord misschien ook elders iets aan de hand?

VAN STRIPHELD TOT VOLKSHELD: HAAGSE HARRY
Dialect leeft. In ieder geval groeit de belangstelling voor geschriften in de eigen streek- of stadstaal. Na diverse veelverkochte boekjes over onder meer het Amsterdams, Rotterdams en Haags heeft 1994 een nieuw fenomeen gebracht: de stripboekheld Haagse Harry. De strips van Marnix Rueb in het Haagse uitblad Doen zijn verschenen in het stripalbum Haagse Harry, Kap nâh! De niemand en niets ontziende Haagse Harry heeft een klein hartje en een grote Haagse mond, zeer tot tevredenheid van de Hagenaars, die inmiddels 70.000 exemplaren van het stripboek hebben gekocht. ‘'t Haags brùis!’

De beroemde dialectoloog Te Winkel - degene die verantwoordelijk was voor de tweede enquête van het genootschap - wees in 1898 op het ‘gevaar’ dat door verbeterd verkeer en onderwijs ‘al die tegenwoordige tongvallen met hun waas van frischheid en oorspronkelijkheid zouden verdrongen zijn door een mengelmoes van het oude dialect met het platste Hollandsch bij de minder beschaafden, en door een gewijzigd beschaafd Hollandsch of eene grillige verklanking van de algemeen Nederlandsche schrijftaal bij de meer ontwikkelden.’ Zó wordt er nu niet meer over gesproken, maar ook in Dialect in beweging is er vooral aandacht voor het eigene van elk dialect.

In allerlei opzichten vertoont het nieuwe materiaal duidelijke tekenen van verlies aan oorspronkelijkheid. Bij de stukken met meer oog voor kaartbeelden valt op dat in bepaalde - vooral stedelijke - gebieden snel, en in andere gebieden minder snel wijzigingen plaatshebben. Het is niet moeilijk te bedenken dat bij een vervolg gestreefd moet worden naar een gecombineerd kaart- en generatie-onderzoek.

Een praktisch punt is dat zo'n berg aan gegevens eigenlijk eerst uniform moet worden ingevoerd voor alle gebieden. Als dat eerste, niet-geringe probleem overwonnen is, dan heeft hetgeen in 1895 begon en in 1994 vervolgd werd, nog niet het eindstation bereikt. En dat is natuurlijk ook precies wat de Stichting Nederlandse Dialecten voor ogen stond toen besloten werd tot herhaling van de dialectenquête.

Dialect in beweging. 100 jaar na de enquêtes van Willems en Aardrijkskundig Genootschap, onder redactie van R. Belemans en H.H.A. van de Wijngaard. Stichting Nederlandse Dialecten, 1995. Prijs: f 25,- inclusief verzendkosten.
ISBN 90 73869 03 X. Te bestellen bij het secretariaat van de SND, Generaal Gavinstraat 344, 6562 MR Groesbeek.