Onze Taal. Jaargang 64

[p. 120]

Het proefschrift van José Sanders
Perspectief
Peter Burger

‘Wat de één een sigaretje noemt, noemt de ander een stinkstok’, zegt tekstwetenschapper José Sanders. ‘Wie mannen in het middelpunt van zijn wereldbeeld heeft geplaatst, zal eerder meneer Jansen en zijn vrouw zeggen dan mevrouw Pieters en haar man, meneer Jansen.’ Zulke voorkeuren, vooroordelen en blinde vlekken zijn samen te vatten met de term perspectief.

Behalve ‘kijk op de wereld’ heeft perspectief ook een meer technische betekenis: ‘gezichtspunt’, zoals in een schilderij of een foto. In een tekst bepaalt het perspectief door wiens ogen je als lezer de gebeurtenissen ziet en uit wiens mond je uitspraken en meningen te horen krijgt. Sanders (29), onderzoeker bij de Tilburgse vakgroep Tekstwetenschap, promoveerde vorig jaar op een onderzoek naar deze laatste soort perspectief. Ze onderzocht daarvoor verhalen in de ruimste zin van het woord, onder andere Winnie-de-Poeh, de bijbel, kranteberichten en een misdaadroman.

● Schitterende kaalheid

De vraag ‘Vanuit welk perspectief wordt dit verhaal verteld?’ is eigenlijk te grof, legt Sanders uit. Perspectief kan per zin en zelfs binnen een zin wisselen. In de zin ‘Jan denkt dat er een beer in de keuken zit’, introduceert de verteller een personage, Jan. Daarna wordt er een deurtje geopend naar een andere werkelijkheid, de gedachten van Jan over zijn keuken. Dat daar een beer in zit, moet de lezer maar aannemen op gezag van Jan. Op die manier analyseert Sanders iedere tekst als een reeks ‘mentale ruimtes’ die met elkaar verbonden kunnen worden door werkwoorden als denken en vertellen.

Een voorbeeld uit de bijbel: de weduwe Ruth wil de rijke Boaz overhalen om haar te trouwen. ‘Toen nu Boaz gegeten en gedronken had, en zijn hart vrolijk was, kwam hij om zich neer te leggen aan het uiteinde van de korenhoop. Daarop kwam zij stil nader, sloeg zijn voetendek op en legde zich neer. Het gebeurde nu te middernacht, dat de man wakker schrok en om zich heen greep en zie, daar lag een vrouw aan zijn voeteneind.’

Sanders: ‘In de eerste zin ligt het perspectief bij Boaz. Daarna verschuift het naar Ruth: Boaz merkt niet dat zij stilletjes naar hem toekomt. In de laatste zin ligt het perspectief weer bij Boaz, nu zo sterk dat we zelfs door zijn ogen kijken. Daarom staat er niet dat Ruth daar lag, maar “een vrouw”, want Boaz herkent haar niet.’

‘Bijbelpersonages in het Oude Testament’, zegt Sanders, ‘dénken niet; ze praten of ze doen. Als ze al denken, staat er iets als “zeggen bij zichzelf”. Doordat gedachten meestal niet verteld worden, wordt er ontzettend veel aan je fantasie overgelaten. Die kaalheid vind ik schitterend.’

● Uitgebreid arsenaal

Schrijvers uit latere tijden beschikken over een uitgebreider arsenaal van

In 1988 kostte een verkeerd begrepen perspectief de Duitse politicus Jenninger de kop

middelen om gedachten en uitspraken weer te geven. In plaats van de directe rede (Ze dacht: ‘Wat zien die taartjes er lekker uit!’) kunnen zij ook de indirecte rede gebruiken (Ze vond dat die taartjes er lekker uitzagen) of de vrije indirecte rede (Wat zagen die taartjes er lekker uit!).

De laatste vorm, die tot de standaarduitrusting van de hedendaagse romancier en journalist behoort, mengt het perspectief van verteller en personage op een vaak moeilijk te ontwarren manier. Sanders: ‘In vaktermen is de vrije indirecte rede een indirecte rede zonder citaataanduider, dus zonder iets als hij dacht of ze zei. De verteller verwijst naar degene die spreekt als was het iemand over wie hij spreekt, dus in de derde persoon. De werkwoordstijd past zich aan aan die van de verteller. Als die in de verleden tijd vertelt, is de vrije indirecte rede ook verleden tijd. Maar hoe weet je dan dat zo'n zin niet uit de mond van de verteller komt? Doordat er subjectieve uitingen in staan, typisch woordgebruik dat bij een persoon hoort, uitroeptekens of andere resten van een direct citaat.’

● Jenninger

Dat perspectief-analyses niet alleen van academisch belang zijn, bleek op dramatische wijze in 1988, toen een verkeerd begrepen perspectief de Duitse politicus Jenninger de kop kostte. In verband met de herdenking van de Kristallnacht, die een halve eeuw daarvoor de grootscheepse vervolging van joden in Duitsland inluidde, sprak Jenninger de Bondsdag toe. Heftige verontwaardiging, ook in Nederland: luisteraars hoorden Jenninger duidelijk antisemitische uitspraken doen, en Jenninger moest aftreden. Wie zijn rede echter naleest, kan het niet ontgaan dat hij de politiek en de ideeën van de nazi's juist afkeurde. Verscheidene tekstwetenschappers bogen zich al over de ontvangst van deze rede. Maar hoe ontstaat zo'n misverstand?

Om de houding van het Duitse volk te schetsen, zei Jenninger onder

[p. 121]

meer: ‘En wat de joden betrof: hadden die zich in het verleden niet een rol aangematigd die hun niet toekwam? Moesten zij niet eindelijk eens wat beperkingen accepteren?’

Sanders: ‘Jenninger was geen algemeen geliefd politicus, dus men luisterde al onwelwillend. Maar hij had ook niet zo'n riskante vorm moeten kiezen. Hij citeert uitspraken van de nazi's zonder aanwijsbare bron. Hij heeft die citaten dus gereconstrueerd. Dat betekent dat hij zich heeft ingeleefd in die mensen. Bovendien staan de cruciale stukken in de vrije indirecte rede, waardoor de geciteerde en de citeerder met elkaar vermengd raken. De vrije indirecte rede ligt dicht bij een direct citaat, en is dus heel levendig. En alles werd ook nog eens uitgesproken: als je het op papier niet even rustig kunt nalezen, is die vrije indirecte rede moeilijk te onderscheiden van echte citaten. En dat alles in een plechtige context, waarin Jenninger juist afstand had moeten bewaren en elke schijn van identificatie met nazi's had moeten vermijden. Ik heb in mijn proefschrift een model uitgewerkt waarmee je kunt laten zien waarom het verkeerd ging: omdat het perspectief van Jenninger als verteller en dat van de verzonnen nazi-spreker zo dicht bij elkaar liggen, weet de toehoorder niet in wiens mentale ruimte hij zich bevindt. Ik denk dat dat de verklaring is voor de grote verwarring die ontstaan is.’

José Sanders: Perspective in narrative discourse (1994). f 25,-. Verkrijgbaar bij de auteur: Werkverband Tekstwetenschap, Postbus 90153, 5000 LE Tilburg.