Onze Taal. Jaargang 64

[p. 111]

Jaap de Jong
Joop Admiraal: ‘Bestond er maar een geheugenpilletje!’

Vroeger ging het teksten leren spelenderwijs, maar tegenwoordig moeten professionele acteurs ze al kennen vóór de repetities beginnen. Een gesprek met Joop Admiraal over de zegen van het cassettebandje, en over makkelijke en moeilijke teksten. ‘Komrij leren is een verschrikking.’

Enkele jaren geleden zong ik in een achtergrondkoortje bij de ‘tragi-komedie in alexandrijnen’ Orestes van Laurens Spoor. Joop Admiraal schitterde als Apollonia, de voedster van Orestes, door hem neergezet als een toiletjuffrouw. Ik zal hem niet snel vergeten: een verlegen en behulpzame man, die opmerkelijk vriendelijk was voor ons amateurs. En vooral: een echte prof, die zijn teksten perfect kende.

Moet een acteur een goed geheugen hebben?

‘Zoals een danser geen problemen met zijn voeten mag hebben, zo kun je als acteur wel ophouden als je de tekst niet meer in je hoofd kunt krijgen. Er bestaan wel hulpmiddeltjes: een souffleur kan je natuurlijk opvangen. Mary Dresselhuys en Johnny Kraaykamp spelen zelfs met een apparaatje in hun oor, zodat de souffleurs ongemerkt kunnen bijspringen. Maar als je daar te veel op moet steunen, tast dat je vertrouwen aan en durf je niet meer het podium op.’

Heb jij een goed geheugen?

‘Niet goed, maar ook niet slecht. Ik heb me er nooit in getraind om teksten vlug uit mijn hoofd te leren. Iemand als Henny Orri kende haar tekst vroeger bij de eerste lezing al bijna uit haar hoofd. Die had wat je noemt een fotografisch geheugen, net als Sigrid Koetze nu. Deze winter speelden we Timon van Athene. Een van de acteurs, Gerardjan Rijnders, kreeg spit. Toen heeft Hans Kersting “opgenomen” - hij viel in voor Gerardjan en heeft daarvoor in één middag bijna de hele tekst geleerd. Voor het opnemen word ik nooit gevraagd, want dat kan ik niet.

Tegenwoordig moet je voor de eerste repetitie je tekst al kennen. Vroeger ging dat heel anders. Bij de Nederlandsche Comedie las ik de tekst wel goed, maar echt leren hoefde ik die niet. Dat ging vanzelf, omdat je met de tekst in de hand repeteerde. Je werd toen nog stap voor stap geregisseerd. “Bij die zin moet je naar rechts lopen, bij dat woord blijven staan, en als je dat zegt, ga je zitten.” Dat moest je allemaal direct in je script opschrijven.

Joop Admiraal (57 jaar) deed de toneelschool in Amsterdam en speelde o.a. bij Shaffy Chantant, de Nederlandsche Comedie en het Werkteater. Sinds 1987 werkt hij bij Toneelgroep Amsterdam, waarmee hij onlangs o.a. Richard III, Timon van Athene en Ecstacy op de planken bracht. Internationale bekendheid verkreeg Admiraal door zijn indrukwekkende stuk U bent mijn moeder, waarin hij de rollen van moeder en zoon speelde. Daarnaast vervulde hij de hoofdrol in de verfilming van Bernlefs roman Hersenschimmen. Hij bereidt momenteel een nieuwe solovoorstelling voor: Phaedre, vertaald door Laurens Spoor en geregisseerd door Jan Ritsema. Hierin speelt hij een actrice op leeftijd die in een verlopen Gronings hotel onder het genot van een stevige borrel haar rol probeert in te studeren.
foto: Maria van der Woude

Ook bij het Werkteater leerde ik de tekst repeterenderwijs. Bij veel voorstellingen bouwden we bovendien het stuk al discussiërend met elkaar en met het publiek op. Zo is ook de tekst U bent mijn moeder spelenderwijs ontstaan; pas later is die opgeschreven vanaf een bandje. Toen ik bij Toneelgroep Amsterdam kwam, veranderde de werkwijze: hier begin je met teksten te repeteren die je thuis al hebt geleerd. Dat is bij de meeste grote gezelschappen tegenwoordig de gewoonte.’

[p. 112]

Heb je tijdens je opleiding aan de Amsterdamse toneelschool les in geheugenkunst gekregen? Waren er bepaalde technieken of trucjes?

‘Nee, ze gingen en gaan ervan uit dat je dat al kunt. Helaas kun je van elkaar geen geheugenkunst leren, anders had ik wel goed naar Henny Orri gekeken. Niemand weet ook hoe het precies werkt; iedereen heeft waarschijnlijk z'n eigen manier. Acteurs denken ook allemaal: bestond er maar een geheugenpilletje! Of kon ik me maar via hypnose snel een tekst eigen maken. Maar er bestaat geen gemakkelijke oplossing: iedere acteur zit met deze ellende.’

Jan Joris Lamers van Maatschappij Discordia heeft een creatieve oplossing: hij speelt zijn voorstellingen bijna altijd met zijn tekstboek in de hand.

‘Ik vind dat je het stuk gewoon uit je hoofd moet leren. Discordia repeteert natuurlijk heel kort, en Lamers leert heel moeilijk of hij heeft er geen zin in. Maar zoals zij een stuk benaderen, als een veredelde toneellezing met wat rekwisieten en een bescheiden mise-en-scène, vind ik het toch wel goed.

In 1982 moest ik voor een Duitse tournee U bent mijn moeder in het Duits kennen. Toen ben ik drie maanden bezig geweest die tekst, die ik in het Nederlands wel kon dromen, van een bandje af te leren met de goede uitspraak en alle naamvallen. Ik kreeg er helemaal depressies van: halverwege wou ik niet meer, maar het is toch nog goed gekomen. Ze spelen het stuk nu nog stééds in Duitsland, en in een flink aantal an-

De gebieden in de hersenen die zich met taal bezighouden

Als een woord wordt beluisterd, dan bereikt de informatie eerst de auditieve hersenschors. We begrijpen het woord pas als de informatie is verwerkt door het gebied van Wernicke.

Als een woord moet worden uitgesproken, dan wordt het eerst opgediept in het gebied van Wernicke en via een zenuwbundel, de fasciculus arcuatus, naar het gebied van Broca gestuurd. Van daaruit wordt de motorische hersenschors opgedragen voor de nodige bewegingen van tong, lippen, enzovoort te zorgen.

Als een woord wordt gelezen, dan bereikt het beeld eerst de visuele hersenschors en wordt het vervolgens verzonden naar de gyrus angularis, waar het woordbeeld en woordklanken die opgeslagen liggen in het gebied van Wernicke met elkaar worden geassocieerd.

Ontleend aan: Huub Schellekens: Breinboek. Hersenen, biochemie en de menselijke geest, Aramith Uitgevers, 1993.

[p. 113]

dere landen staat het ook regelmatig op het repertoire. Leuk hè?’

Hoe pak je het tegenwoordig aan?

‘Eerst lees ik een tekst een paar keer goed door; dan gebruik je ook je visuele geheugen. Daarna spreek ik mijn rol een beetje neutraal in op een cassettebandje. Daarop neem ik de hele tekst op, maar in kleine stukjes. Van ingewikkelde clausen spreek ik twee regels twee keer na elkaar op de band in. Dan weer een regel erbij en dan herhaal ik ze alle drie, enzovoort. Lastige passages schrijf ik ook op een papiertje, zodat ik die altijd bij me heb. Ik zet 's morgens het bandje aan als ik koffie zet, als ik in bad zit en tijdens het scheren: al luister ik niet de hele tijd geconcentreerd, ik houd me toch bezig met de tekst. Ik ga ook over straat met de walkman op. Soms onthoud ik zelfs de plekken waar ik een stuk tekst heb geleerd. Bij de Weteringschans “zat” die tekst ineens, en als ik bij die passage ben aangekomen, dan kun je een klein beetje Weteringschans door mijn tekst heen horen.

Het stampen doe ik 's morgens: een half uur lang alleen maar die tekst. Dat is vervelend, want ik moet steeds opnieuw beginnen. Vroeger al bij de zondagsschool, waar we elke week een versje moesten leren, moest ik mezelf er altijd toe dwingen. Die concentratie opbrengen kost me nog steeds veel moeite. Als ik de tekst al een beetje ken, spreek ik hem uit mijn hoofd ook een keer met emoties in op een bandje om te horen of het goed klinkt. Zo werk ik twee tot drie maanden tussen het spelen van een ander stuk door, maar ik doe er graag iets langer over.

Het nadeel van werken met een bandje is dat je je visuele herinnering mist. Zo van: na het omslaan bij bladzijde zeven komen nog maar twee regels, die allebei met een lang woord beginnen. En als je een leesfout of een verkeerde intonatie op je oefenbandje hebt staan, blijft die ook snel in je hoofd haken. Het probleem is bovendien dat je de tekst zo blanco mogelijk moet instuderen: zonder al te veel interpretatie en emotie. Die moeten pas bij het repeteren komen. Je kunt een tekst beter onthouden als je weet waar je dan staat en naar wie je kijkt, wat je daarbij voelt, wat je op

“Ik ga ook over straat met de walkman op. Soms onthoud ik zelfs de plekken waar ik een stuk tekst heb geleerd.”

dat moment in je hand hebt.’

Wat vind je moeilijke teksten om te leren?

‘Komrij leren is een verschrikking. Die ingewikkelde zinnen van hem haat ik soms. Wij hebben Richard III en Timon van Athene in zijn vertaling gedaan. “Kwam ik uladies één uur later tegen, dan mocht ik u, geachte hertogin, als moeder en gelukkige ooggetuige begroeten van twee mooie koninginnen. Mevrouw, u moet zich haasten naar Westminster, daar kroont men u als Richards koningin.” Kan het nog gekunstelder? Of wat dacht je van: “Wat zag u van zijn ziel aan zijn gezicht door de expressie die het had vandaag?” Dan denk ik tien regels te kennen en de volgende dag weet ik er geen een meer. Moet ik weer helemaal opnieuw gaan beginnen, en de volgende dag wéér helemaal opnieuw. Als je Komrij's tekst eenmaal kent, is het mooi hoor, maar het kost wel erg veel moeite. Zeker nu ik wat ouder word. Ik moest zelfs in de oude Shakespeare-vertaling van Burgersdijk kijken om het te snappen. Versvormen vind ik sowieso moeilijk om uit mijn hoofd te leren.’

Helpen rijm en metrum dan niet bij het onthouden?

‘Ik ben nu met Phaedre bezig, en als ik dat te ritmisch uit mijn hoofd leer, zoals ik dat vroeger van Ton Lutz en Johan de Meester heb geleerd, ben ik bijna vergeten waar het over gaat. Ik ben dan te veel met de alexandrijn-vorm in de weer: patom-patom-patom-patom-torom-tomtom-torom- tomtom. Natuurlijk helpt metrum wel bij het instuderen, want het valt eerder op als je een woord vergeet. Maar als ik het leer met die dreun kost het me heel lang om die dreun weer weg te krijgen, want die mag natuurlijk niet blijven hangen. Dus nu probeer ik het weer denkend uit mijn hoofd te leren, zodat ik beter weet waar het over gaat, anders wordt het Chinees. Ik vind versregels vaak wel mooi.’

Zijn er ook gemakkelijke teksten?

‘Teksten van Gerardjan Rijnders zijn gemakkelijk te leren. “Je kan niet met de kinderen omgaan. Je reageert alles af op de kinderen. Ik wil aandacht. Ik wil een baan. Ik wil bevestiging. En Netty mag niet op drumles. Veel te veel herrie. Ze mag op accordeonles, geen drumles. Dat is niet voor meisjes, dat is voor jongens.” Dat had ik er zó in, omdat het zo simpel is en omdat je kunt meedenken en meevoelen. Wat je niet snapt, is heel moeilijk te onthouden.’

Je hebt Maarten gespeeld in de verfilming van Hersenschimmen van J. Bernlef. Maarten is aan het dementeren. Hij raakt langzaam maar zeker zijn geheugen kwijt, terwijl hij zich dat realiseert. ‘Om te zien moet je eerst iets kunnen herkennen. Zonder herinnering kun je alleen maar kijken. Dan glijdt de wereld spoorloos door je heen.’

‘Ik herkende het van mijn moeder, die werd ook dement. Zij wist na een tijdje niet meer wie ik was, herinnerde zich niets meer, kon niet meer praten, stak alles in haar mond, tot en met de bloemen die ik haar gaf. Ze was op het laatst niet meer dan een plant; zo heeft ze nog twee jaar geleefd. Ik heb zelf gelukkig nog geen last van dementie, maar ik ben er wel bang voor.’