Onze Taal. Jaargang 64

[p. 105]

Geheugen voor gedichten
‘Wat in je hoofd zit, kan niemand je afpakken’
Jaap de Jong

‘Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen lesten / Erbarremt over my, en mijn benaeuwde vesten, / En arme burgery...’ De meeste Nederlanders komen niet verder dan een paar regels Vondel. Meer dan twee coupletten Wilhelmus van buiten kennen, is een uitzondering. Michaël Zeeman kent zijn klassieken wél. Een gesprek over psalmversjes leren, de troost van poëzie, en het geheugen voor indrukwekkende teksten. ‘Kinderen moeten weer elke week een gedicht uit het hoofd gaan leren.’

Michaël Zeeman (1958) is chef van de kunstredactie van de Volkskrant, en presentator van het literatuurprogramma Nachtsalon (VPRO-televisie), dat in het najaar weer zal worden uitgezonden. Na het gymnasium-bèta studeerde hij filosofie in Utrecht en Groningen. Hij is redacteur van het tijdschrift Optima en publiceerde de dichtbundels Beeldenstorm (1991) en Verhoudingen (1995).

Het vraaggesprek met de chef kunst van de Volkskrant vindt plaats op een sombere maandagochtend in een naargeestig ontvangstkamertje op de redactie. Twee kamers verder zitten de collega's stukjes te tikken. Dat weerhoudt Michaël Zeeman er niet van flarden Gysbrecht te bulderen, het ritme van de Divina Commedia te ‘lopen’, Slauerhoff te fluisteren, en te gebaren alsof hij voor een duizendkoppige menigte staat. Binnen anderhalf uur slaagt hij erin zo'n dertig fragmenten of hele gedichten vrijwel foutloos te citeren. Uit het hoofd. ‘Op de lagere school had ik voor psalmversjes leren altijd al een tien.’

Zeeman: ‘Ik denk dat ik meer dan tweehonderd gedichten en toneelmonologen uit mijn hoofd ken. Merendeels Nederlandse gedichten van Hooft, Huygens, vrij veel Vondel, Slauerhoff, Nijhoff, Marsman. En natuurlijk ook Ida Gerhardt: haar gedichten glijden zo mijn hoofd in. Van de buitenlanders vooral Shakespeare, Goethe, Heine, Villon.’

Een minder vormvaste dichter zoals Lucebert komt niet in uw repertoire voor?

‘Nee, het valt niet mee Lucebert te leren. Wel vier of vijf regeltjes, maar er gaat nooit een heel vers in één keer mijn hoofd in. Hij gebruikt wel rijm en metrum, maar het zijn nooit voor de hand liggende schema's of verzen vol eindrijm. Ook al zie je bij hem wel veel prachtig binnenrijm, toch valt zijn poëzie minder makkelijk samen met de natuurlijke gang van de spraak. Luceberts zinsmelodie is prachtig, maar “atonaal”. Probeer in de muziek maar eens een atonale compositie te onthouden. Dat valt niet mee. Terwijl je een klassieke operamelodie maar één keer hoeft te horen om die te kunnen meezingen.’

‘Een heel vers gaat in één keer mijn hoofd in’, zegt u. Ik heb dat nou nooit: het kost mij echt flink wat inspanning om me een tekst in te prenten. U hebt steun aan rijm en metrum, maar gebruikt u dan nog speciale geheugentechnieken, bent u soms aan de drugs?

Lachend: ‘Drugs heb ik nog nooit geprobeerd voor verbetering van mijn geheugen. Ik heb lange tijd gedacht dat het vooral in het rijm en het metrum zat: dat zijn comfortabele hulpmiddelen om een tekst te onthouden. Vondel, Hooft en Ida Gerhardt bewijzen dat iedere keer weer. Maar dat is niet zo! Toen ik de oude Ton Lutz het grote Brederogedicht van Marsman hoorde voordragen, waarin geen rijm of metrum zit, bleek ik het na twee keer thuis lezen voor negentig procent te kennen. (Citeert breed gesticulerend een dertigtal verzen.) Toen dacht ik: het zit hem vooral in de beeldende kracht, de sterke emoties en de prachtige interne logica. Je kunt het de dwingende kracht van de tekst noemen, maar het blijft voor mij toch een raadsel. Hetzelfde heb je bij Shakespeare. (Citeert een flinke passage uit Macbeth.) Waarom kun je het toch uit je hoofd leren? Bij nietdwingend rijmende en niet-metrische gedichten word ik geleid van schitterend beeld naar schitterend beeld.

Echt ervoor gaan zitten en een tekst in mijn hoofd stampen, dat kan ik niet goed. Daar ben ik ook te lui en te druk voor. Ik moet getroffen worden door een tekst. Ik zie iets prachtigs, lees het nog eens over en leg het weer weg. Ik sta de afwas te doen of mijn haar te kammen en blijk er lappen van te hebben onthouden. De volgende dag loop ik terug naar het boek om nog even vast te stellen dat het mooi is. En dan ben ik al een heel eind. Natuurlijk heb ik niet de hele Gysbrecht van Aemstel zo geleerd, maar ook dat heeft me niet veel tijd gekost. Als veertienjarige heb ik die spelenderwijs opgepikt. Ook al begreep ik er grote delen niet van, die oude en beeldende taal fascineerde me. Het hemelsche gerecht... (Citeert enkele tientallen regels.) Het is ongelooflijk picturaal geschreven.

[p. 106]

Als je het voor het eerst leest, dan zie je een film.’

Wanneer bent u begonnen met deze ongebruikelijke bezigheid?

‘Mijn vader was predikant. Ik heb op een nette christelijke lagere school gezeten, waar je op elke maandagochtend weer een psalm uit je hoofd moest opzeggen: Evenals een moede hinde naar het klare water smacht en Looft den Heer want Hij is goed, trouw in alles wat Hij doet. Ik leerde ook grote delen van de Heidelbergse catechismus uit het hoofd. Dat was heel normaal. Psalmen leren was voor mij geen corvee; het was handig. Het adagium was: Wat je uit je hoofd kent, heb je altijd bij je. Dat vind ik nog steeds.

Mijn grootmoeder stierf toen ik vier was. Ik kan me nog herinneren dat ze flarden Beets-achtige poëzie kende. O broeders, gij behoeders van de vaderlandsche roem... Dat soort flarden werden in onze familie echt gebruikt. Na haar dood vonden we in haar nalatenschap violette cahiers, waarin ze met kroontjespen gedichten had ‘afgeschreven’ die ze ook uit haar hoofd kende. Er bestond toen zo'n soort traditie: het was mooi om iets van die domineespoëzie van Bilderdijk, Beets en Ten Kate bij je te dragen. Dat hoorde tot het volksrepertoire van een flinke groep protestanten.

Psalmen en bijbelteksten leren had ook een sociale kant. Een groep die een zelfde soort teksten kent, kan daardoor met elkaar communiceren. Je kon je als protestantse splintergroep ook weer fijn onderscheiden van andere groepen door de speciale berijming die je zong. De ene groep zong nog de oude berijming, de tweede zong de Proeve der Nieuwe Berijming en de derde zong ook nog de Negenentwintig Gezangen. Bovendien was het natuurlijk een rechtstreekse communicatie met de Allerhoogste. Er zijn veel protestanten met een psalm als Jeruzalem dat ik bemin, wij treden uwe poorten in / daar staan, o Godsstad, onze voeten op hun lippen gestorven. Het is bijna een toverformule. Het is niet zo heel anders dan de obool onder je tong: je nam een muntje onder je tong om aan veerman Charon te geven, zodat hij je over de doodsrivier de Styx wilde brengen. Je laat Petrus weten dat alles in orde is en dat je de tale Kanaäns onder de knie hebt.’

Michaël Zeeman: ‘Kinderen moeten op school weer elke week een gedicht uit het hoofd gaan leren.’
foto: Ronald Sweering

Na de psalmen en de catechismus nam u ook Vondel op uw repertoire. Maar waarom volgden er daarna nog vooral gedichten en niet bijvoorbeeld telefoonnummers?

‘Als zestienjarige romanticus las ik van Slauerhoff “Voor de verre prinses”. Je moet wel van steen zijn, of van een mij onbekende metaalsoort, wil je niet getroffen worden door dit gedicht over de onbereikbaarheid van een geliefde. Het eindigt met: Maar als het waar is dat door grote droomen / Het zwaarst verlangen over wordt gebracht / Tot op de verste ster: dan zal ik komen, / Dan zal ik komen, iedren nacht. Dat is zo goed verwoord, zo herkenbaar, dat het troost geeft.

Grote poëzie neemt de plaats in van wat je zelf hebt willen zeggen maar niet hebt kunnen zeggen. Als vrienden of geliefden sterven, staan we vaak met een mond vol tanden en dan kan goede poëzie een troost zijn: Ik zal de halmen niet meer zien, / noch binden ooit de volle schoven. Ontroering zoekt dan naar taal. Soms ook bij vrolijke ontroering. Er zijn flarden gedichten van Gerard Reve in het Nederlands terechtgekomen, in ons collectieve arsenaal, juist omdat ze zo vrolijk zijn. Multi phyl ti corti rocci; cortomo: nix aan de handa; O Dood, die waarheid zijt: nader tot U. Het zijn ironische flarden die gebruiksklaar liggen en die ik in gesprekken met vrienden en collega's regelmatig hoor.

Poëzie heeft ook een bezwerende functie. Primo Levi beschrijft in een van zijn boeken dat hij samen met een Fransman in een concentratiekamp verschrikkelijk hard moet werken in een steengroeve. Al lopend en stenen sjouwend proberen ze de Divina Commedia te reconstrueren. Die mannen lópen die poëzie op het metrum van de voetstap: Nel mezzo del cammin di nostra vita / mi ritrovai per una selva oscura. Ze halen het einde van de dag telkens omdat ze het gedicht nog niet uit hebben. Maar goed dat ze de Divina hadden gekozen en niet een kwatrijn! Ook François Vil-

[p. 107]

lon zegde verzen toen hij gekerkerd zat in Orléans. Ik heb eveneens het voorrecht gesmaakt ooit enkele uren in een cel doorgebracht te hebben, en ik heb daar alleen maar op en neer gewandeld en verzen gezegd, vooral Gysbrecht. Ze dachten wel dat er een dokter aan te pas moest komen, maar ik kan het iedereen aanraden. Zou het niet goed zijn als er in alle penitentiaire inrichtingen lessen kwamen voor het van buiten leren van poëzie? Maar serieus, als je de wanhoop ten prooi bent, maak je gebruik van de bezwerende mogelijkheden van de taal, van het ritme, van het feit dat je iets uit je hoofd kent. Je zegt verzen om je identiteit vast te houden. Dat weten we van Solzjenitsyn, Mandelsjtam, Isaak Babel, Primo Levi, maar ook van iemand als de Nederlandse verzetsstrijder Johannes Post.’

Psalmen leren is geen gewoonte meer, en kinderen kennen alleen maar popsongs en rapteksten uit hun hoofd. Raken we de geheugenkunst niet kwijt?

‘Psalmen worden inderdaad alleen nog in de poliozone van Nederland geleerd. En de popliedjes die kinderen wel kennen, hebben vaak ellendige teksten. Maar ik geloof niet dat het zo hard achteruit gaat met het geheugen van kinderen. Ik vind wel dat we ze beter wat goede teksten kunnen laten leren. Ik zou er ongelofelijk voor zijn als kinderen op school elke week een gedicht uit het hoofd leren. Net als vroeger. En dan niet meteen ruzie gaan maken over welke 25 gedichten het moeten zijn. Gewoon Constantijntje, 't zalig kijntje en Mijn lief, mijn lief, mijn lief, zo sprak mijn lief mij toe, vanaf het Egidiuslied tot de twintigste eeuw. Laten we ons bevrijden van die slappe houding dat het zielig is om iets uit je hoofd te moeten weten, omdat je toch een zakcomputer hebt. Nee, je moet een hoofdcomputer hebben. Want wat in je hoofd zit, kan niemand je afpakken.’