Onze Taal. Jaargang 64

[p. 98]

Lezers in last
De aanzwellende tekstmassa
Theo Groen - adviseur Consultium, Zeist

‘Wat niet op twee A4'tjes past, lees ik niet!’ Staatssecretaris Vermeend weet wel raad met de 10.000 rapporten en nota's die jaarlijks zijn bureau passeren. Zijn ambtenaren moeten alle informatie handzaam samenvatten. Gewone lezers moeten het zonder deze oplossing stellen. Zij zien de tekstmassa aanzwellen. Waar komt die vandaan, en kunnen lezers alles wel verwerken?

De homo universalis bestaat niet meer. Tot in de vroege middeleeuwen konden lezers de produktie van hun tijdgenoten, voor zover die verspreid werd, goed bijhouden. De moderne mens lukt dat niet meer. Zelfs wie zich sterk specialiseert, kan niet of nauwelijks zijn vakliteratuur bijbenen. Leonardo da Vinci zou een gat in de lucht springen als hij wist dat er tegenwoordig per week duizenden A4'tjes alleen al over vliegtuigbouwkunde worden gepubliceerd - maar geen tijd meer hebben voor zijn andere hobby's. De mensheid heeft het punt bereikt dat er zó veel tekst wordt geproduceerd dat lezers niet alles kunnen lezen wat voor hen van belang is. Erger nog, zij weten zelfs steeds minder hoe véél relevante informatie voorgoed voor hen in de vergetelheid zal verdwijnen. Hoe is het zover gekomen?

● Spectaculaire stijging

Allereerst zijn er méér schrijvers gekomen. Tot in de 19de eeuw was schrijven een zeldzame vaardigheid; nu is het, dankzij het onderwijs, in de westerse wereld een vanzelfsprekendheid. Vele tienduizenden mensen in Nederland schrijven voor of in hun beroep.

Zijn schrijvers sneller gaan schrijven? Dit is nauwelijks het geval, denk ik. Heel lang was de schrijfsnelheid laag; dat kwam door het materiaal (kleitabletten) en de onhandige tekens (spijkerschrift). Sinds het alfabet en het massale gebruik van papier zit de vaart erin. De gemiddelde schrijfsnelheid schat ik op één tot drie A4'tjes per uur. De massale inzet van de tekstverwerker heeft de snelheid weinig verhoogd, want het bedénken van tekst is nog steeds de beperkende factor. Waar standaardisatie mogelijk is (denk aan modulaire brieven) heeft de tekstverwerker wel zijn voordelen.

De kopieersnelheid is wel sterk toegenomen. Duizenden jaren was die ongeveer gelijk aan de schrijfsnelheid: overschrijven was de enige methode om meer exemplaren te krijgen. Na de uitvinding van de boekdrukkunst is dit proces versneld. Dankzij elektronisch zetten en rotatiepersen worden nu hoge produktiesnelheden bereikt. Zo wordt Onze Taal gedrukt met een snelheid van een miljoen A4'tjes per uur. En op kleinere schaal op het werk: ‘Geef iedereen even een kopietje’... en na vijf minuten liggen er driehonderd warme A4'tjes.

Ook de transportsnelheid is spectaculair gestegen. Tot in de vorige eeuw verplaatste tekst zich niet sneller dan de mens (of diens paard en postduif). Op de elektronische snelweg vermenigvuldigen en verspreiden boodschappen zich nu bliksemsnel. Snelheden van 30.000 A4'tjes per seconde zijn heel gewoon. Meer transportcapaciteit leidt natuurlijk op zichzelf niet tot meer tekst, maar zorgt er wel voor dat een tekst overal snel beschikbaar komt. De huidige capaciteit is voldoende om binnen zeer korte tijd elk woord dat wordt geschreven over de hele aarde te verspreiden.

Het is alsof er een drang bestaat om de capaciteit van informatiedragers en produktiemiddelen altijd helemaal te benutten. Snellere printers leiden niet tot tijdbesparing; ze dienen om méér te printen. Eind jaren tachtig was de papier-output van computersystemen al dertigmaal meer dan de systeemgebruikers eigenlijk konden verwerken. Bij veel grote organisaties bedraagt de elektronische opslagcapaciteit tientallen miljoenen A4'tjes. Andere onheilspellende ontwikkelingen: het toene-

[p. 99]

mende gebruik van kopieerpapier (voor 1996 geschat op 4000 A4'tjes voor iedere Westeuropeaan), een jaarlijkse produktie van meer dan een miljard archiefkasten in de VS, en een toenemende verkoop van computerdiskettes (voor 40 miljard gulden per jaar over de hele wereld).

Al die lege velletjes, kasten en magnetische schijven hebben één ding gemeen: ze raken gegarandeerd vol.

FIGUUR 1: TOENAME VAN DE SNELHEID WAARMEE TEKSTEN WORDEN GESCHREVEN EN VERMENIGVULDIGD. DE EENHEID IS HET A4'TJE: 500 WOORDEN ZINVOLLE TEKST IN LEESBARE VORM.

FIGUUR 2: TOENAME VAN DE TRANSPORTCAPACITEIT EN -SNELHEID VAN TEKSTEN. ALS EENHEID VOOR DE CAPACITEIT IS DE HOEVEELHEID TEKST GEKOZEN DIE ALS ‘HANDBAGAGE’ MEE OP REIS KAN.

● Leeskampioenen

De technologische vooruitgang is indrukwekkend, maar de ‘lezer-technologie’ is al tienduizenden jaren onveranderd. Zolang de evolutie de mens nog niet heeft uitgerust met chips en kabelaansluitingen, blijft het behelpen met twee ogen, twee handen en 200 miljard hersencellen. Daarmee is een leestempo van ten hoogste dertig A4'tjes per uur haalbaar. Daarbij ga ik ervan uit dat de lezer de hele tekst spelt. Maar dat hoeft niet. Een geoefende lezer kan bij zakelijke teksten een goede indruk krijgen van de inhoud zonder ieder woord te lezen.

De effectieve ‘lees’snelheid stijgt door:

•	ondersteunende structuur (paragrafen, opsommingen) en een duidelijke lay-out: twee- tot vijfmaal zo snel;
•	helder taalgebruik (korte zinnen, goede alinea's): twee- tot vijfmaal zo snel;
•	lezen van samenvattingen/inhoudsopgaves: tien- tot twintigmaal zo snel.

Uitgaande van deze (ruwe) schattingen zouden we ten hoogste 5 × 5 × 20 × 30 = 15.000 A4'tjes per uur kunnen ‘lezen’. In de praktijk halen we die 15.000 pagina's natuurlijk bij lange na niet. Structuur en taalgebruik van teksten zijn vaak matig van kwaliteit, en samenvattingen dekken de inhoud niet altijd goed. Trouwens, je kunt een boek niet samenballen in twee briljante trefwoorden; het verlies aan informatie en de onzekerheid over de relevantie van de tekst zijn dan veel te groot.

Een kleine steekproef leerde mij dat men in ‘leesintensieve’ beroepen tussen de dertig en honderdtwintig A4'tjes per uur leest; daarvoor is één à twee uur per dag beschikbaar. Menig lezer maakt dankbaar gebruik van samenvattingen in (vak)tijdschriften; zulke compacte teksten moet hij natuurlijk wel grondig lezen. Met technieken als ‘koppensnellen’ en ‘doorbladeren’ kan een lezer nog meer tekst verwerken; naar schatting gaat dat honderd- tot duizendmaal zo snel (in theorie meer dan 30.000 A4'tjes per uur!) als gewoon lezen. Maar als hij iets interessants vindt, zal hij moeten terugschakelen naar serieus lezen.

Kamerleden zijn veellezers (80.000 A4'tjes per jaar), maar de kampioenen op dit gebied zijn onze ministers, die 10.000 beleidsstukken per jaar ‘lezen’. In elke beschaving blinken leiders uit in de eigenschap die de samenleving belangrijk vindt. Niet langer is dat fysieke kracht, wijsheid of rijkdom: het gaat nu om dossierkennis.

Ergens rond 30.000 bladzijden per uur ligt het plafond van onze fysieke en cognitieve vermogens. Boven die grens wordt informatie eenvoudig niet opgenomen - terwijl de produktie van teksten blijft stijgen en stijgen.

● Wat, waar en hoe

De eerste conclusie is dat de technische ontwikkelingen hebben geleid tot een tekstproduktie die niet meer bij te houden is. Er is daarom grote behoefte aan technologieën om zulke tekstmassa's op intelligente wijze te ontsluiten (zoals hypertekst, kennisrepresentatie en automatische signalering met zogenoemde zoekprofielen).

[p. 100]

Bakken vol oud papier: het resultaat van één dag werken op het Binnenhof.

Ten tweede wordt het belang van goede titels, samenvattingen en indexen steeds groter. Het lees- en schrijfonderwijs moet daar veel meer aandacht aan besteden. Teksten verdwijnen voorgoed in de vergetelheid als de juiste kreten ontbreken om de aandacht van de gehaaste lezer te trekken.

Ten derde krijgen kennisintensieve organisaties steeds meer problemen met de overstelpende tekstmassa. Hun concurrentiepositie wordt in de toekomst bepaald door de vraag of men daaruit de juiste informatie kan selecteren, die op relevantie kan beoordelen en naar de juiste mensen kan leiden. Dit goed organiseren wordt een heel nieuw vakgebied. Waar dat niet lukt, ontstaan zichzelf versterkende kringlopen van nutteloze informatie. Dit begint zich nu al voor te doen bij de overheid.

Onthouden wát we lezen is al tweeduizend jaar onmogelijk; onthouden wáár we teksten kunnen vinden, lukt al twee eeuwen niet meer. Nu wordt het zelfs problematisch om te onthouden hóe je teksten kunt vinden. Na de blindedarm zal ook ons tekstgeheugen een rudimentair orgaan worden. Het zit er nog, het functioneert een beetje, maar je hebt er eigenlijk niets meer aan.