Onze Taal. Jaargang 64

Het geheugen als bibliotheek
Peter Burger en Jaap de Jong

Vergeten bestaat niet: alles wat het geheugen binnengaat, blijft erin. Toch kun je je niet alles herinneren. Hoe kan dat? En hoe houd je een memorabele voordracht? Een interview met geheugendeskundige Wagenaar.

Willem Albert Wagenaar (1941) is hoogleraar Functieleer aan de psychologische faculteit van de Rijksuniversiteit Leiden. Hij is een veelgevraagd getuige-deskundige in rechtszaken waarin problemen bij identificaties door ooggetuigen en de betrouwbaarheid van het geheugen een rol spelen. Veelbesproken zijn zijn optredens in Jeruzalem (de zaak Demjanjuk) en Zutphen (de Eper incest-affaire). Wagenaar is een van de auteurs van Dubieuze zaken. De psychologie van strafrechtelijk bewijs (1992). Ook geeft hij voorstellingen met zijn toverlantaarn. Door zijn onafscheidelijke strikje is hij zelf zonder moeite te identificeren.

‘Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil’, schrijft Cees Nooteboom over de onvoorspelbare beelden die het geheugen ons vertoont. Hoe werkt het geheugen? Voor de een is het een rommelzolder, ordelijker geesten hebben het over een archiefkast of een database. Het is moeilijk om er anders over te praten dan in metaforen, ook voor psychologen.

Geheugenexpert W.A. Wagenaar: ‘De wetenschap komt eigenlijk nooit met iets anders dan metaforen. Bij modellen en beschrijvingen is het altijd “als het ware”. Maar dat wil niet zeggen dat er geen overeenkomst bestaat tussen de gekozen metafoor en wat we beschrijven. Wat zo'n metafoor voor het geheugen in ieder geval moet bevatten, zijn de elementen gegevensbestand en zoekproces.’

Wat vindt u zelf de meest verhelderende vergelijking?

‘Ik denk het liefst aan een bibliotheek met een catalogus. De problemen zitten altijd in de catalogus, en nooit in de bibliotheek. Het idee dat er eerst iets in het hoofd is geweest wat er daarna weer uit is verdwenen, is eigenlijk nooit aangetoond. Op een gegeven moment krijg je geen antwoord meer op bepaalde vragen, maar dat wil niet zeggen dat de materie weg is. Je kunt alleen aantonen dat je er geen toegang meer toe hebt.

Een eenvoudig voorbeeld. We

[p. 96]

kunnen allemaal fietsen, maar je kunt niet aan iemand uitleggen hoe dat moet. De kennis daarover is dus wel ergens opgeslagen in het zenuwstelsel, maar niet toegankelijk voor reproduktie.

foto: Wim Dijkman
Prof. Wagenaar: “Bij het geheugen denk ik het liefst aan een bibliotheek met een catalogus.”

Een ander voorbeeld, van een recent onderzoek. Patiënten onder narcose lees je een woordenlijst voor. Na de narcose vraag je naar de woorden: daar komt niets uit, die mensen waren buiten bewustzijn. Zijn die woorden nou vergeten? Dan moet je eerst weten of ze wel zijn opgeslagen in het geheugen - als dat niet zo is, is het onzin om dat “vergeten” te noemen. Maar als de woorden wél zijn opgeslagen, is het feit dat iemand ze niet kan reproduceren nog geen reden om te geloven dat ze uit zijn hoofd zijn verdwenen.

Nu laat je die mensen een taak uitvoeren. Stel dat in de woordenlijst het woord baksteen stond, dan kun je iemand vragen een aantal woordstammen, waaronder bak, aan te vullen tot een Nederlands woord. Het is bekend hoe vaak onvoorbereide proefpersonen in die test baksteen zeggen. Als die operatiepatiënten vaker dan de rest van Nederland baksteen noemen, dan weet je dus dat dat woord als een van de laatste is binnengekomen en zichzelf op de eerste plaats heeft gedrongen. Zelf heeft die proefpersoon geen idee dat baksteen op een of andere manier geactiveerd is. We noemen dat “impliciet geheugen”.’

Impliciet geheugen is een prachtig voorbeeld van wat je kunt verduidelijken met die splitsing tussen het databestand en het zoekproces. Voor je een boek opbergt in de bibliotheek, voorzie je het van een nummer; dat nummer registreer je ergens, zodat je het boek later kunt terugvinden. De kwaliteit van het merkteken bepaalt hoe gemakkelijk je later de informatie terugvindt. Een deel van mijn eigen onderzoek gaat over dat probleem.

Stel dat je een boek merkt met een unieke code - maar later geef je aan een aantal boeken die zelfde code. Dan vind je dat ene boek niet meer terug. En stel je voor dat die boeken zo geordend zijn dat van boeken met dezelfde code er telkens één boven komt, en de rest nooit. Dan zijn andere gebeurtenissen - andere boeken met dezelfde code - onvindbaar geworden.’

● Unieke kerstboom?

Wagenaar gebruikte zichzelf als proefpersoon door zes jaar lang systematisch een dagboek bij te houden van gebeurtenissen en de merktekens (of cues) waarmee ze in zijn geheugen werden opgeslagen. Wagenaar: ‘Die cues vormen de catalogus. Sommige zijn uniek in mijn leven. Bijvoorbeeld: ik spreek mijn oratie uit. Er komt nooit meer een gebeurtenis die deze cue zal krijgen.’

Hoe zeldzamer de cue, hoe beter de bijbehorende herinnering te vinden is. Wagenaar: ‘Hoe berg je op: de kerstboom is omgevallen? Bij Kerstmis, kerstboom, omvallen, brand, paniek...? Maar berg je daar ook het jaartal bij op? Weet je zeker dat je bij de goede Kerstmis uitkomt als je gaat zoeken? De kans is niet groot dat je er een week naast zit - de kaarsjes branden alleen omstreeks Kerstmis. Maar de kans dat je er een jaar naast zit is heel groot, want alle Kerstmissen worden ongeveer op dezelfde manier opgeborgen.

Als je onder narcose bent, voorzie je dingen niet meer van cues. Je bent niet doof, de informatie komt binnen en bereikt de centrale hersenen. De gegevens worden gewoon opgeslagen, maar zonder cue, dus het is onmogelijk dat je ze ooit weer bewust naar voren haalt.’

● Filmster

‘Het zoeksysteem moet zodanig zijn dat je “in real time” de dingen kunt vinden die je wilt vinden. Je praat met een gemiddelde snelheid van twee woorden per seconde, dus de woorden die je nodig hebt, moeten met dezelfde snelheid gevonden kunnen worden. Het probleem dat wij hebben, is niet de gigantische omvang van onze woordenschat. Het is niet zo dat je de woorden makkelijker kunt vinden als je een kleinere woordenschat hebt. Een probleem dat je op mijn leeftijd wel krijgt, is dat je niet op een woord kunt komen.

Het is niet definitief weg, maar er zit een storing in het pad dat via de catalogus naar het nummertje op het boek leidt, naar het juiste boek. Met namen komt het meer voor dan met woorden. Het gekke is ook dat je het ziet aankomen: soms weet je al zinnen van tevoren dat je uitkomt bij een woord of een naam waar je niet op kunt komen.

Op een gegeven moment kun je het toch vinden, hoewel het ergens anders stond dan je dacht. Als je in een onderwerpencatalogus bij de verkeerde onderwerpen zoekt, vind je niet wat je zoekt. Het fenomeen van het woord dat op het puntje van je tong ligt, is het best te begrijpen als zo'n soort verschijnsel.

Ik had vroeger een fluitleraar die zei: als je de foute toon blaast, moet je niet daarna de goede toon blazen, want dan leer je de melodie met de fout erin. Je moet drie regels terug en dat stukje dan spelen met de goede noot. Als je toch weer de foute noot speelt, is het een ramp; dan blijkt die er namelijk al in te zitten. Je moet net zolang zó ver terug tot je in één keer de goede speelt. Zo is het ook met dat “tip of the tongue”-fenomeen: als je via de verkeerde categorie zoekt, heb je het verkeerde pad geleerd.

Daar kun je ook aan ontkomen. Ik heb bijvoorbeeld jarenlang niet de naam kunnen onthouden van de Amerikaanse filmster die een moedi-

[p. 97]

ge bergbeklimmer speelt in The guns of Navarone. Ik heb jarenlang gedacht: ik weet precies wie het is, maar hoe heet die kerel? Dan is er een uitweg: je moet een nieuwe toegang creëren. Je schrijft de naam op een papiertje, en dat doe je thuis in een laatje. Op het moment dat je je de naam niet kunt herinneren, ga je in gedachten naar huis, maak je het laatje met dat papiertje open, en daarop staat dan: Gregory Peck. Dat werkt fantastisch.’

Griekse en Romeinse redenaars onthielden met dat systeem hele toespraken. Die stelden zich voor dat ze door een huis liepen waarin ze van tevoren de delen van hun toespraak hadden ‘uitgestald’. Doet u dat ook?

‘Ik heb zelf niet zo'n behoefte aan zulke systemen, want ik vergeet nooit de tekst van een redevoering die ik moet houden. Ik gebruik ook nooit papieren. Alleen een oratie, die kun je eigenlijk alleen maar voorlezen of uit je hoofd leren. Maar dat laatste kan ik helemaal niet, ik heb een heel slecht geheugen voor letterlijke teksten. Dus ben ik gedwongen om voor te lezen, en dan word ik uitermate vervelend. Ik heb een heel goed geheugen voor sommige dingen en een heel slecht geheugen voor andere.’

● Ui-model

Maar u moet toch van tevoren weten in welke volgorde u uw verhaal houdt?

‘Nee, want ik heb mijn hele leven maar één soort verhaal gehouden. Dat is altijd hetzelfde en dat loopt als volgt. “Dit is de kern van de zaak. Als u het met me eens bent, kunnen we nu wel naar huis. Ik denk niet dat u het met me eens bent, dus laat ik uitleggen waarom ik dit denk. Ik denk dat om die en die redenen. Die redenen zijn voldoende voor mijn conclusie - de kern van de zaak. Nou zult u misschien die redenen niet helemaal begrijpen, en daarom zal ik u uitleggen hoe ik daarbij kom.” Dan leg ik die dingen uit en dan zeg ik: “Dat is nou waarom...” en dan herhaal ik weer de kern van de zaak.

Iedere keer vertel ik waar het om gaat, daar doe ik een schilletje omheen, en dan ga ik weer terug naar de

“Ik vergeet nooit de tekst van een redevoering die ik moet houden. Ik gebruik ook nooit papieren.”

kern. Dan doe ik er nog een schilletje omheen, en als ik tijd heb nog een. Ik gebruik om het principe uit te leggen het model van de ui. Je moet een verhaal houden als een ui: je begint bij de kern, iedere keer komt er een rok bij, en iedere keer ga je terug naar de kern. Een verhaal kan een minuut duren, dan heb je net de kern verteld, het kan een uur duren, dan heb je een heleboel schillen verteld. Dat maakt mij niets uit.’

Doet u dat ook bij al die hoorcolleges die u geeft?

‘Ja, die zijn allemaal op dezelfde manier opgebouwd. Ik geef bijvoorbeeld één college over het houden van voordrachten. Daarin zeg ik: “De kern van de zaak is dat je in een voordracht van 45 minuten niet meer dan twee dingen moet zeggen en dat je zelf goed moet weten welke dat zijn. Als je dat niet weet, ga die voordracht dan maar niet houden, want - nu ben ik aan die schil bezig - als je zelf niet eens weet waar het om gaat, kun je het niet aan je publiek uitleggen. De reden dat je er niet meer dan twee kunt uitleggen, is dat het publiek na verloop van tijd slechts een uitermate globaal idee heeft van wat je nou eigenlijk hebt gezegd.” Het geheugen staat die mensen niet toe dat verhaal letterlijk te reproduceren. Je taak is ervoor te zorgen dat de globale impressie die ze hebben nou net de kern van de zaak raakt. En niet bijvoorbeeld de leuke grap waarmee je begon, maar die met de hele zaak niets te maken had. Het houden van een voordracht is een ergonomisch probleem: je moet rekening houden met de beperkte informatieverwerkende eigenschappen van de luisteraar.

Als ik op een congres ben waar vijftig mensen een voordracht houden, weet ik dat de deelnemers zich na een jaar nog een of twee sprekers herinneren. Mijn doel is dat ik dat ben.’