Onze Taal. Jaargang 64

Ze leren 't nooit, die e!
Jan Erik Grezel - Sectie Toegepaste Taalkunde, TU Delft

Een doolhof van honderden regels en duizenden uitzonderingen. Zo typeert een buitenlander de grammatica van het Nederlands. En hij confronteert z'n leraar weer eens met een schijnbare dwaling in de logica van onze taal. Niemand speelt zo vaak de leidsman in dit labyrint als de docent Nederlands-als-tweede-taal.

● Hardnekkig

Je hoeft geen neerlandicus te zijn om te weten wat de hardnekkige problemen zijn voor buitenlanders. Dagelijks horen Nederlanders immers stereotiepe fouten die ze zelf nooit zouden maken, zoals een grote huis, ik woonde in een kleine dorp in Marokko. Welke regel wordt er overtreden? De meeste Nederlanders moeten hier het antwoord schuldig blijven. Maar de docent, doorkneed in het vak, weet in de klas wel raad met het groot/grote-raadsel. Hij wrijft zich in de handen en trekt misschien het hele register van de de/het-problematiek open. De cursisten hangen aan z'n lippen, schrijven netjes een schema met hokjes en pijltjes in hun schrift en het raadsel lijkt opgelost. Iedereen kent nu de regel die leidt tot een grote auto en een groot huis. Verder met de les over het wonen in het land van herkomst. Tien tegen één dat in de conversatie die volgt, nog menig grote dorp of andere land opduikt. Nog een keer uitleggen? Oefeningen maken? Of dat zin heeft, is vers twee, maar laten we aannemen dat de leerling die op de juiste vorm gespitst is, de regel toepast. Is het probleem dan opgelost?

● Uitzonderingen?

Nee, want na de les reist hij met het openbaar vervoer naar Amsterdam en koopt op het Centraal Station het Algemeen Dagblad, waarin hij leest dat een vermaard politicus is overleden. Tijdens het eerstvolgend uur moet de docent, overigens een bekwaam didacticus, zijn hoofdregel voor de -e achter het bijvoeglijk(!) naamwoord grondig bijstellen. Met de ANS en Donaldsons Dutch Reference Grammar in de hand komt hij een heel eind. Onder de regels voor verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord staan bladzijden met gerubriceerde uitzonderingen. Daar zit wel enige lijn in. Bij een aantal van de genoemde voorbeelden gaat het om vaste verbindingen. In het algemeen staat de vorm zonder -e voor zelfstandige naamwoorden die naar een min of meer unieke zaak in de werkelijkheid verwijzen. Maar zo'n omschrijving is niet volledig en veel te vaag voor de praktijk van het onderwijs. Heeft het wel zin cursisten beregelde uitzonderingen te leren als ze niet in staat zijn de hoofdregel toe te passen of deze veronachtzamen zodra ze op de inhoud zijn geconcentreerd?

Natuurlijk niet. Als de docent goed luistert naar een leerling die een stukje voorleest, zal hij snel vaststellen dat die -e dikwijls gelezen wordt waar ze niet staat. Ook het omgekeerde komt voor, zij het minder vaak. De verbogen vorm is blijkbaar dominant. Het verschil in uitgang heeft nauwelijks een functie of is te subtiel. Voor de buitenlander die Nederlands leert, is een grote huis niet alleen hetzelfde als een groot huis, hij zal het verschil niet eens horen, en leest er dan ook maar overheen. Dit gaat eveneens op voor het onderscheid de/het en het beruchtste stukje Nederlands: het woordje er. Goede studenten heb ik talloze malen de horen voorlezen als er het in de tekst stond, terwijl ze allerlei moeilijke woorden die een duidelijke inhoud hebben, foutloos oplazen.

Ze leren het nooit. Dat is begrijpelijk, want ze nemen deze woordjes en woorddelen niet waar. Wat je niet hoort, kun je niet goed leren. Nederlanders verdoezelen de kleine functiewoordjes. Ze doen er niet veel toe: de of het, wel of geen er, het maakt in de meeste gevallen niet uit. Doordat de functies ervan veelal versleten zijn,

[p. 85]

articuleren we de woordjes slecht en assimileren we ze zo veel mogelijk. Daardoor hoort de buitenlander ze niet. Dat is geen ramp, want het staat het begrip niet in de weg.

● Ploeteren

Wat is dan het probleem? Dat is de vraag van de student die een tekst onder de loep neemt en daarbij stuit op grammaticale tegenstrijdigheden. Hij verkeert in de waan een taal te kunnen leren door nauwgezette analyse. Deze vorsende filoloog struikelt alleen over het bruto nationaal produkt als hij het geschréven ziet. Hij eist uitleg. Ik kan hem Bloms uitvoerige beschrijving die aan dit artikel voorafgaat als leidraad geven, maar daarvan wordt hij, vrees ik, niet wijzer. Ik kan hem ook duidelijk maken dat analyse niet vanzelfsprekend voert tot taalbeheersing. Je leert al doende. Ook een taal leer je beheersen door eindeloze oefening in het gebruik: spreken en luisteren.

Een bevredigende oplossing is er niet. De docent kan zich blijven verwonderen over de duizelingwekkende vertakkingen van regels en uitzonderingen in zijn moedertaal. Bij de vraag van een cursist naar het ‘waarom’ laait er een tweestrijd in hem op tussen leraar en linguïst. De taalkundige put zich uit in een nutteloze uitleg, die niet eens écht sluitend is. De didacticus houdt het kort en overzichtelijk. Van mij krijgt de student in de praktijk een simpel antwoord op zijn vragen: beperk je tot de hoofdregel en leer die eerst eens toepassen. De enkeling die dan toch dieper in de doolhof wil, wordt daar, met Blom als gids, misschien geraakt door de magie van onze taal.