Onze Taal. Jaargang 64

Het ondoorgrondelijk(e) bijvoeglijk(e) naamwoord
A. Blom - sectie Toegepaste Taalkunde, TU Delft

Zijn goed recht of zijn goede recht? Een geheim agent of een geheime agent? De regel is toch ‘met een e’? Een speurtocht naar het verdwijnen van deze geheimzinnige e.

Zijn goed recht, het Europees parlement, de toegevoegd docent, de geheim agent, een goed huisvader, hun kort gesprek: allemaal gevallen waarin men ook - geheel in overeenstemming met de regels - de verbogen vorm van het bijvoeglijk naamwoord had kunnen gebruiken: goede, Europese, geheime, enz. De ónverbogen vorm gebruiken we volgens die regels immers alleen bij onzijdige zelfstandige naamwoorden (‘het-woorden’) die bovendien onbepaald zijn, zoals in een vreemd geval, ieder klein kind, of niet bepaald, zoals in dor gras, winters Amsterdam, heel Nederland. Maar de voorbeelden hierboven zijn niet onzijdig en niet onbepaald. Waarom spreken we dan toch meestal niet van zijn goede recht, en verbiedt het Stijlboek van de Volkskrant zelfs het Europese Parlement? Gaat het hier om ‘min of meer vaste combinaties’ zoals de Algemene Nederlandse Spraakkunst op blz. 328 suggereert? Hebben wij ze stuk voor stuk uit het hoofd geleerd, en moeten we iemand die zich het Nederlands eigen probeert te maken maar aanraden dat ook te doen?

Hoe meer gevallen je bekijkt, des te sterker wordt de indruk dat er een systematisch betekenisverschil bestaat tussen de varianten met en zonder de buigings-e. Bovendien komen er voortdurend nieuwe combinaties bij: het allochtoon videocircuit, een bijklussend hoogleraar, een liberaal ironicus, en ook het ondoorgrondelijk verschil. Is er wellicht toch iets meer te zeggen over al die gevallen, iets waarmee we ook de nieuwkomer in ons taalgebied van dienst kunnen zijn?

● Betekenisverschil

Over het algemeen richt de betekenis van het verbogen bijvoeglijk naamwoord zich geheel naar het zelfstandig naamwoord waar het een woordgroep mee vormt. De betekenis van het bijvoeglijk naamwoord wordt af-

[p. 83]

gestemd op de individuele persoon of zaak waar het zelfstandig naamwoord naar verwijst. Zo wordt goede in een goede voorbereiding geïnterpreteerd als ‘effectief’, in een goede koop als ‘voordelig’, terwijl goeie in een goeie portie zoveel betekent als ‘groot’, en in een goeie vent zoiets als ‘aardig’. Dezelfde afhankelijkheid in betekenis zien we bij de ‘regelmatige’ onverbogen vorm, zoals in een goed contract, een goed deel, een goed mens: ‘goed’ vertoont hier dezelfde variatie aan betekenissen als de verbogen vormen.

Maar in gevallen als een goed huisvader en zijn goed recht, waarin de uitgang tégen de verwachting in ontbreekt, liggen de zaken anders. Het bijvoeglijk naamwoord heeft hier betrekking op ‘categorie-eigenschappen’ van datgene wat het zelfstandig naamwoord noemt: de persoon in kwestie functioneert goed als huisvader. We voelen het bijvoeglijk naamwoord hier bijna als een nadere definitie van het begrip. Geldt dit ook voor andere gevallen waarin het bijvoeglijk naamwoord tegen de regels in onverbogen blijft?

● Een koninklijk ontbijt

Vaak heeft het bijvoeglijk naamwoord betrekking op de formele status van iets of iemand. Zo vertelt koninklijk in het koninklijk ontbijt ons uitsluitend iets over de formele entourage van dat ontbijt - het ontbijt zelf kan wel heel sober zijn! Evenzo wordt van het vorstelijk paleis alleen te kennen gegeven dat de vorst er zetelt, en bij het Europees Parlement moeten we Europees lezen als ‘samengesteld uit vertegenwoordigers van de EG-landen’; maar of dat paleis zelf ook ‘vorstelijke’ kenmerken bezit, en wat er aan het parlement ‘typisch Europees’ is, daarover wordt niets gezegd.

Ook in de vele technische termen die zich op deze wijze laten vormen, definieert het bijvoeglijk naamwoord het zelfstandige begrip nader, meer dan dat het iets zegt over de individualiteit van de persoon of zaak in kwestie. Zo wordt met het menselijk tekort een specifiek soort ‘tekort’ gedefinieerd: het gaat niet om iets wat een tekort is, dat bovendien als menselijk gekwalificeerd wordt, maar om het-tekort-van-het-mens-zijn zelf. Evenzo moeten periodiek en tientallig in het periodiek systeem en het tientallig stelsel opgevat worden als aanscherpingen van de begrippen ‘systeem’ en ‘stelsel’. Deze begrippen hebben hier een technische betekenis, en de combinaties van bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord behoren voor ons gevoel dan tot een bepaald vakjargon.

● Nederlands zeerover

Tot nu toe hebben we naar gevallen gekeken met een onzijdig zelfstandig naamwoord. Maar ook bij niet-onzijdige zelfstandige naamwoorden kan het bijvoeglijk naamwoord tegen de verwachting in onverbogen blijven; het gaat dan meestal om persoonsaanduidingen. Ook in deze gevallen stuurt het bijvoeglijk naamwoord naar (stereo)typen die een zekere mate van algemene aanvaardheid bezitten. Zo speculeert de kwalificatie een goed huisvader op een bepaalde stereotypische opvatting omtrent de getrouwde man. En als wij een zekere Claes Compaen in de encyclopedie vermeld vinden als Nederlands zeerover, dan worden wij uitgenodigd om het Nederlanderschap en het zeeroverschap tot een stereotype te verenigen - iets wat bij enige bekendheid met de neiging tot piraterij van onze voorvaderen wel zal lukken. Er wordt wel eens gezegd dat dit soort combinaties zich moeilijker laat vormen met aanduidingen van vrouwen. Maar dat is een kwestie van de juiste clichés zoeken: een toegewijd huisvrouw, een meevoelend huismoeder, een gelukkig moeder (Komrij's vertaling van Richard III).

illustratie: Aad meijer

Een bijzonder ruime toepassing vinden dit soort constructies in de naamgeving van nieuwe functies en beroepen. In de toegevoegd docent en de geheim agent zijn toegevoegd en geheim geen individuele kwalificaties van de aangeduide personen: ze zeggen iets over hoe docent en agent hier opgevat moet worden, en vormen zo met die zelfstandige naamwoorden specifieke functieaanduidingen of beroepsnamen.

● Officieel of literair

Misschien zit het grootste verschil tussen de varianten met en zonder buigingsuitgang hem wel in de sfeer die de varianten zonder buiging oproepen, in het speciale effect dat je ermee kunt bereiken. Ze hebben vaak een neutraal, om niet te zeggen afstandelijk karakter. Door het bijvoeglijk naamwoord onverbogen te laten, kan men de indruk wekken dat het om een institutie gaat, en een officieel tintje geven aan datgene waar de verbinding op van toepassing is. Het allochtoon videocircuit klinkt beslist beter dan allochtone videocircuit - het is dan ook de naam van een radioprogramma! Het racistisch geweld klinkt neutraler, minder geëmotioneerd dan het racistische geweld. En de benaming Het Groot Dictee doet ook door de vórm vermoeden dat de organisatoren van dit evenement een nationale traditie hebben willen vestigen.

[p. 84]

Er kan door het onverbogen laten van het bijvoeglijk naamwoord ook een literair effect bereikt worden. In combinaties als het naderend onheil, het wenkend perspectief en het kerend tij fungeren de bijvoeglijke naamwoorden meer als ornament in een clichébeeld dan dat ze een speciaal soort onheil, perspectief of tij afbakenen. Ook van meer incidentele vormingen als hun kort gesprek, ons klein geluk en haar droef gelaat gaat de suggestie uit dat het bijvoeglijk naamwoord iets vanzelfsprekends toevoegt, iets wat men uit de (verhaal)context al wist of kon zien aankomen. Wat in andere gevallen resulteert in een afstandelijke, ambtelijke manier van uitdrukken, leidt hier tot een literaire, soms ‘verheven’ stijl.

● De goede verstaander

Dikwijls wordt door het gebruik van de onverbogen vorm een beroep gedaan op een specifiek soort (vak)kennis. Als een boek de titel Het pedagogisch regiem draagt, dan weten we dat we pedagogisch in een specifieke, ‘technische’ betekenis moeten opvatten: ‘(het regiem dat gevoerd wordt) door middel van scholing’.

Soms zijn de eisen die aan ons gesteld worden wel erg hoog. Van een combinatie als een bijklussend hoogleraar kunnen we nog wel iets maken, als we bereid zijn om aan te nemen dat er hoogleraren zijn bij wie het bijklussen een regulier onderdeel is van de taakomschrijving. Maar wat moeten we aan met een liberaal ironicus? Is er een richting in de filosofie waarin de ironie bedreven wordt volgens liberale beginselen?

Ook bij het literaire gebruik blijven we soms met vraagtekens zitten. Als Doeschka Meijsing in haar roman Vuur en zijde spreekt van haar waardeloos leven, geeft ze daarmee te kennen dat het leven van de persoon in kwestie niet ‘gewoon waardeloos’ is. Maar in welke, voor het verhaal specifieke zin ‘waardeloos’ dan wèl bedoeld is, blijft de vraag.