Onze Taal. Jaargang 64

[p. 78]

interview
‘Quarks, DNA of REM-slaap: de lezer mag niet afhaken’
Het ambacht van de wetenschapsjournalist
Jaap de Jong

Op zaterdag 21 oktober is het thema van het tweejaarlijks congres van het genootschap ‘Als u begrijpt wat ik bedoel - kennis begrijpelijk maken voor iedereen’. Het werk van een wetenschapsjournalist is illustratief voor hetgeen die dag centraal zal staan. ‘Als een natuurkundige over een quark spreekt, heeft hij er een veel preciezer beeld van dan wij. Maar een goede journalist kan er wel iets zinnigs en boeiends over vertellen.’ Over het belang van een goede beginzin, schrijven in beelden en de kunst van het weglaten. Een interview met Hans van Maanen, wetenschapsredacteur.

Tienduizenden onderzoekers veroorzaken jaarlijks een onafzienbare stroom van teksten. Er bestaan tijdschriften vol met zinnen als: ‘Retinale degeneratie van de macula kan een myopische complicatie zijn, maar ook een diabetische, chorodale reactie, waarbij de behandeling met een argonlaser de enige profylactische therapie is.’ Voor oogspecialisten vormt zo'n tekst geen enkel probleem. Zij kennen immers de vaktermen en de achterliggende probleemstellingen. Maar de geïnteresseerde doorsneelezer? Die is dankbaar dat er wetenschapskaternen en populair-wetenschappelijke tijdschriften bestaan. De redacteuren maken daarin een leesbare selectie van het wetenschappelijke nieuws, dat zich vaak in ontmoedigende taal aandient. Wat is daarvoor nodig? Kennis van het wetenschappelijke bedrijf en van onderzoekmethoden, en een goede neus voor nieuws. En zeker ook: de vaardigheid om een verhaal te vertellen. Hans van Maanen neemt zijn vak als wetenschapsjournalist serieus: ‘Wetenschappers zijn, als ze een artikel schrijven, vaak al blij als het op papier staat. Dat er ook mensen zijn die het dan nog moeten lezen, is voor hen vers twee. Voor mij gaat het daar juist om: ingewikkelde en saaie verhalen moet je op smaak brengen.’

Zijn moeder mocht graag vertellen

Hans van Maanen (1950) is wetenschapsredacteur bij Het Parool. Na een studie sociologie begon hij zijn loopbaan bij het Economisch Dagblad. Vanaf 1981 werkte hij voor het Haarlems Dagblad, waar hij het handwerk leerde op de binnen- en buitenlandredactie. Daar ontwikkelde hij ook een wetenschapspagina. In 1988 werd hij redacteur bij Het Parool. Hij publiceerde De wet van... (1988), Kleine encyclopedie van misvattingen (1989) en Het kerkhof van de wetenschap (1991). Verder verschenen van hem De schaal van Richter en andere getallen (1990), Onmenselijke zintuigen (1991) en enkele spelletjesboeken.

dat de kleine Hans al als tienjarige een eigen krantje vol schreef, met de innemende titel De Lastpost, compleet met foto's en puzzels. Maar Van Maanen koos niet voor de School voor Journalistiek. Na een studie wetenschapssociologie en -filosofie heeft hij het vak in de praktijk geleerd. ‘Onder journalisten geldt bijna het adagium: wie van de School voor de Journalistiek komt, kan niet schrijven.’

Hoe gaat een wetenschapsjournalist te werk? Wat doe je vanaf het moment dat je een interessant wetenschappelijk artikel leest tot het moment dat het stuk in de krant staat?

‘Laten we een concreet voorbeeld nemen. Ik heb afgelopen zomer een stuk geschreven over wat er in je hersenen gebeurt als je slaapt (“Leren doe je in je slaap”, Het Parool, 6 augustus 1994). Daarvoor heb ik twee artikelen uit Science aangevraagd, met een redactioneel artikel van dat tijdschrift over deze onderzoeken. Journalisten krijgen namelijk voorinzage bij bepaalde tijdschriften.

In dit geval boeit me het beeld van de bandrecorder: tijdens het slapen wordt als het ware de hele dag, die is opgenomen op de bandrecorder in onze hersenen, nog een aantal keren versneld teruggespoeld. Daardoor leren we. Het redactionele artikel in Science levert dit beeld en geeft al gratis een eerste bewerking van de pittige wetenschappelijke artikelen.

Die artikelen lees ik eerst als journalist: zit er een mooi verhaal in? Vervolgens ga ik de artikelen goed lezen, want als ik ze niet helemaal begrijp, breekt me dat op. Vaak begrijp ik de wetenschappelijke kant van de artikelen pas echt tijdens het schrijven.

Tijdens het lezen zoek ik al naar een pakkende eerste zin. Als ik die heb, is het verhaal tien keer zo gemakkelijk te schrijven. Een goede eerste zin is het kenmerk van het ware in de journalistiek. Of het stuk nu gaat over quarks, DNA of REM-slaap: de lezer mag niet afhaken. Daar is alles op gericht. Ik zoek een eerste zin met een onverwachte wending, een paradox, een vreselijk cliché. Een eerste zin moet een haakje hebben waar de rest van het verhaal aan hangt. Veel schrijvers beginnen nog steeds over de onderzoeker

[p. 79]

die dit of dat gedaan heeft en beschrijven pas na vijf alinea's wat hij ontdekt heeft. Ik wil daar als lezer niet op wachten. Is de eerste zin goed, dan leest de lezer ook de tweede, en als die aardig is ook de derde. Het is de kunst de lezer van alinea tot alinea mee te slepen in het verhaal. Zelfs kleine dingen als tikfouten en afbreekfouten kunnen de lezer afleiden.

Scholieren die een repetitie hebben, leggen het boek wel eens onder hun hoofdkussen, in de hoop dat de leerstof's nachts naar de hersenen doorsijpelt. Deze oude fabel blijkt een onverwachte grond van waarheid te hebben: de hersenen oefenen tijdens de slaap gewoon door. Alleen het boek kan gevoeglijk worden weggelaten.
Leren doe je in je slaap
door Hans van Maanen
EEN DERDE DEEL van ons leven brengen wij slapend door - en een groot deel van die slaap blijkt te worden besteed aan het vastleggen van zaken die wij overdag hebben meegemaakt. Allerlei vaardigheden die wij overdag hebben aangeleerd, worden nog even doorgenomen en geoefend, en allerlei gebeurtenissen die wij hebben meegemaakt, worden versneld teruggespeeld en overgespoeld naar het lange-termijngeheugen.
Twee artikelen in het vorige nummer van het Amerikaanse wetenschappelijke tijdschrift Science (dl 265, p. 676 en 679) werpen een nieuw licht op de processen die zich afspelen tijdens onze slaap. Te zamen vormen ze het eerste duidelijke bewijs dat de slaap van essentieel belang is voor het goed functioneren van het geheugen. Zowel het ‘motorisch’ geheugen - waarin vaardigheden als pianospelen en autorijden zijn opgeslagen - als het ‘episodisch’ geheugen - waarin gebeurtenissen en voorvallen en plaatsen worden bewaard - worden bijgewerkt en versterkt tijdens de slaap.
Het Parool, 6-8-1994

Dat moet je niet hebben, want er staan veel verhalen in de krant en de hond van de lezer wil uitgelaten worden maar ik wil dat de lezer toch mijn stuk leest.’

Welke andere bronnen raadpleeg je nog?

‘Sommige verhalen over kometen of over Jupiter heb ik zo vaak geschreven, die doe ik op mijn ruggemerg. Maar het menselijk geheugen is niet een van mijn specialismen. Ik moest dus allerlei bronnen raadplegen. Voorwaarde voor een goed verhaal is dat ik het onderwerp zelf helemaal begrijp, verteer en dan opnieuw opbraak. Het stuk is de uilebal die door en door verteerd uit de maag komt. Onbegrijpelijke zinnen zijn onbegrepen zinnen. Wat ik niet begrijp, laat ik weg of ga ik onderzoeken. Journalisten zitten in de riante positie dat ze specialisten kunnen bellen als ze iets niet weten. En die leggen het meestal graag uit; dat is een weelde. Zo heb ik het Herseninstituut gebeld voor informatie over dromen tijdens je niet-REM-slaap. Zonder succes heb ik ook naar een ander instituut gebeld voor de vertaling van enkele begrippen, zoals “procedural” en “episodic memory”. Omdat de tijd drong, heb ik ze uiteindelijk, na enig uitproberen op mijn collega's, maar rechtstreeks vertaald als “motorisch” en “episodisch geheugen”. Verder heb ik een encyclopedie en een boek van Scientific American over hersenen geraadpleegd voor achtergrondinformatie. Vooral om te kunnen vertellen wat er al eerder op dit gebied onderzocht is. Dat maakt een verhaal vaak levendig.

Belangrijk is ook dat je weet wat je weg moet laten. De free-lancers die voor ons schrijven, willen graag alles vertellen wat ze weten. Ze schrijven DNA voluit als desoxyribonucleïnezuur en leggen uitvoerig uit waarom het zo heet. Ze beschrijven precies de opbouw van een atoomkern, terwijl je dat niet nodig hebt. Je moet je verhaal in de krant strak vertellen, je niet verliezen in details. Geef alleen dat wat de lezer nodig heeft, en niet meer, behalve om iets te verlevendigen. Het heeft geen zin om bij Adam en Eva te beginnen, want dan jaag je lezers weg. Sommige begrippen, zoals hippocampus in het stuk over hersenen, zijn ook te ingewikkeld om even uit te leggen. Je moet ze wel zelf begrijpen, maar je bespaart het de lezers. Ik ken geen groter compliment voor een artikel dan: er staat geen woord te veel in.’

Wat voor soorten informatie uit de wetenschappelijke artikelen heb je in dit geval geschrapt?

‘Hoe ze de proeven precies gedaan hebben. Hun statistieken heb ik weggelaten, maar zelf kijk ik wel zo nu en dan naar de zogenoemde “significantie” van hun resultaten. Verder haal ik de tabellen, grafieken en de verdere verdediging van hun ideeën eruit. Ik zeg hier bijvoorbeeld alleen maar: “McNaughtons verwachting kwam uit”, maar in hun artikel staat daar natuurlijk veel meer informatie over. Het apparaat waarmee ze onderzoek hebben gedaan, is heel ingenieus, maar daar ga ik niet diep op in.

Aan de andere kant voeg ik dingen toe. Om het wat levendiger te maken. Saaie verhalen moet je op smaak brengen. Dat komt bijvoorbeeld voort uit vragen van mijn collega's: wat bedoel je daarmee? Ik heb toen wat toegevoegd over de REM-slaap en die dromen. Mijn collega vond dat het verhaal op het eind een beetje wegliep en ik heb toen het slot wat aangescherpt. Er moet wel een evenwicht zijn tussen het echte nieuws en wat je eromheen wilt vertellen.’

Wat voor technieken gebruik je zelf om een stuk leesbaar te maken?

‘Ik voeg voorbeelden, feiten en verhaaltjes toe die ervoor zorgen dat een verhaal niet te abstract wordt, en probeer via toegankelijke beelden toch verantwoord te vertellen. “Etsen” - de ervaringen zijn in je hersenen geëtst: dat was een mooi, bruikbaar beeld, dat aansluit bij de uitdrukking “in je geheugen gegrift”. Wetenschappelijke auteurs nemen te vaak aan dat de lezers wel weten waar het over gaat. Of ze vinden dat een beeld te veel versimpelt. Die angst dat het niet helemaal klopt, heb ik veel minder dan de geleerden, want de krant is geen wetenschappelijk tijdschrift. Veel hoogleraren willen graag in de krant, maar dan wel op hun overgenuanceerde manier. Dat kan ik de le-

[p. 80]

zers niet aandoen, en soms zit ik dan ook op het scherp van de snede te onderhandelen om een correcte, maar veel te ingewikkelde uitleg te vereenvoudigen.’

Wat doe je nog meer om verveling bij de lezer voor te zijn?

‘Ik heb een soort gevoeligheid ontwikkeld voor het ritme van een stuk (te lange of juist te korte zinnen (hijgstijl)) en voor de lengte van alinea's. Ook probeer ik op de samenhang tussen de zinnen te letten. Met maren, echters, wants, dussen en dan ooks probeer ik die aan te brengen. En met aanloopjes als “Merkwaardig genoeg...” en “Wat gebeurde er in die acht uur?” Ik wil vaak een voorschot geven op wat volgt. En met de samenhangwoorden die ik toevoeg, probeer ik ambiguïteit te voorkomen: maar een keer versus maar één keer: beter is natuurlijk slechts een enkele keer.

Ik bouw ook graag spanning op met zinnen als: “Het merkwaardige van dit onderzoek is..., te meer omdat...” En ik roep ook graag een vraag op: “Onverklaarbaar bleef tot nu toe waarom... X en Y hebben hierop nu een antwoord gevonden.” Of “Dit was al eerder aangetoond door... Maar die hadden het toch niet goed begrepen, want...”

Je moet iedere zin in één keer kunnen lezen en het niet moeilijker maken dan nodig. Vaktermen moet je doseren. Niet drie in een alinea, maar er één gebruiken en die rustig uitleggen. Pas als die term twee keer gebruikt is, mag je een volgende term introduceren. Een laatste alinea van een stuk is daarom vaak veel ingewikkelder dan de eerste. Een vakterm als hippocampus bemoeilijkt het lezen enigszins, dus je moet andere lastige woorden in dezelfde zin zoveel mogelijk vermijden. Ik ga daar heel ver in en zal liever beseffen dan zich realiseren schrijven. Ook subversief en relevant vervang ik dan door eenvoudiger woorden. Je moet veel medelijden met de lezer hebben. Hierover heb ik vaak ruzie met wetenschappers: zij vinden het gewichtig om een term als significant te gebruiken. Ik schrap het of gebruik het, maar leg het dan direct uit: “De resultaten van dit onderzoek hadden net zo goed door toeval tot stand kunnen komen, ze waren niet significant.” Ik schrijf tenslotte niet voor professoren. NRC Handelsblad valt snel ten prooi aan dit soort gewichtigheid, maar die krant wordt ook veel door professoren gelezen. Ik vind dat onjournalistiek. De chef-redacteur Rob Biersma wil, zegt hij zelf, ontzag voor de wetenschap bijbrengen. Dat is wel het laatste wat ik wil.’

Wetenschapsjournalist Hans van Maanen: ‘Je moet veel medelijden met de lezer hebben.’
foto: Ivar Pel

Welke collega bewonder je het meest?

‘Buitengewoon graag lees ik Karel Knip (ook NRC Handelsblad). Hij heeft een perfecte mengeling van het persoonlijke en wetenschappelijke. Een ik-stijl ligt mij helemaal niet, maar Knip doet dat prachtig. Een journalistieke vondst van hem was een stuk van een aantal jaren geleden omstreeks oudjaar, dat begon over poepluiers. Halverwege schrijft hij: “Nu we het jonge volk hebben afgeschrikt, kunnen we het hebben over het echte onderwerp: vuurwerk maken.” Daarvoor volgde toen een prachtig recept. Knip heeft grote stilistische vaardigheid: schrijft meestal geen woord te veel, weidt op tijd uit, deelt plaagstootjes uit. Zijn losbandige stukken vind ik het leukst.’