Onze Taal. Jaargang 64

[p. 76]

De meerwaarde van metaforen
Erik van der Spek

Hoe komt het dat we graag samenstellingen en afleidingen overnemen uit het wetenschapsjargon? Waarom is een epicentrum méér centrum dan een gewoon centrum? Over het principe van ‘meer is beter’ en de lokroep van woorden die ons vertrouwd voorkomen.

In het oktobernummer van Onze Taal geeft Jan Klerkx een aantal voorbeelden van wetenschappelijke termen, zoals epicentrum, lakmoesproef en splijtzwam, die in een vaak afwijkende betekenis in brede kring wortel hebben geschoten. Een vraag die Klerkx niet beantwoordt, is waaróm dergelijke woorden het buiten het oorspronkelijke vakgebied zo goed doen. Want dat is een opvallend kenmerk van de door Klerkx genoemde voorbeelden en ook van woorden als gidsfossiel, kweekvijver, metaalmoeheid, radiostilte en vervaltijd: er gaat een grote aantrekkingskracht van uit, ze ‘bekken lekker’. Hoe komt dat?

● De vervaltijd van biefstuk

Ik denk dat deze woorden een aantal ‘succesfactoren’ in zich verenigen. Ten eerste is er natuurlijk hun wetenschappelijke herkomst. Nieuwe termen uit de (gepopulariseerde) wetenschap worden gemakkelijk opgepikt, ze dragen immers een aura van wetenschap en kennis. Zelfs wanneer ze al wat langer zijn losgemaakt uit het wetenschappelijke vertoog, behouden ze toch een kleine kern van diepzinnigheid: een geur van heiligheid. Je bent niet van de straat als je deze woorden gebruikt.

Wat vermeldt Van Dale 1992 bij enkele begrippen die steeds vaker in een figuurlijke betekenis worden gebruikt? De overgang van metafoor naar idioom blijkt in de meeste gevallen nog niet voltooid te zijn.
gidsfossiel: fossiel met een grote horizontale en een geringe verticale verspreiding, dat dus slechts in bepaalde aardlagen wordt aangetroffen en kan dienen om de relatieve ouderdom van sedimenten vast te stellen.
kweekvijver: vijver waarin vis wordt gefokt (ook fig.): de kunstacademie is een kweekvijver voor jong talent.
metaalmoeheid: verschijnsel dat na langdurig gebruik bepaalde eigenschappen van een constructiemetaal verloren gaan, waardoor scheuren, breuken, enz. kunnen optreden.
radiostilte: stilte ontstaan door de onmogelijkheid tot uitzenden en ontvangen van radiosignalen (Koenen 1992: 2 absoluut stilzwijgen jegens pers en andere media).
vervaltijd: (weinig gebruikelijk) vervalperiode: de vervaltijd is eerst begonnen toen de natie aan zich zelve is gaan twijfelen.

Maar Klerkx' voorbeelden hebben iets extra's: het zijn namelijk bijna allemaal samenstellingen of vaste verbindingen (zwart gat, kritische massa). Ze bevatten daarbij minstens één woorddeel dat ons vertrouwd is. En dat draagt in mijn ogen bij tot hun succes: we denken deze woorden te kennen. Volgens mij zijn er maar weinig mensen die de betekenis van lakmoesproef of vervaltijd ooit in een woordenboek hebben opgezocht: we leren hun betekenis op basis van de context. De combinatie van het bekende met het vertrouwde werkt onweerstaanbaar. We kennen ‘verval’

[p. 77]

en we kennen ‘tijd’, dus we weten ook wel wat vervaltijd is - denken we. We proberen het uit in de praktijk: ‘De vervaltijd van een biefstuk is twee dagen.’ Reageert de luisteraar positief? Dan gaan we ermee door: ‘De vervaltijd van hun relatie bleek korter dan we gedacht hadden.’ We hebben er weer een speelgoedje bij.

● Smaakversterker

Dan is er nog een derde reden die bijdraagt tot de bloei van deze woorden. Dat is het primitieve idee ‘meer is beter’. Aan de populariteit van de genoemde samenstellingen ligt mijns inziens het gevoel ten grondslag dat een woord waaraan je een ander woord (of een voorvoegsel) toevoegt, daarmee aan betekenis wint. Met andere woorden: radiostilte is méér stilte dan gewone stilte, een epicentrum is méér centrum dan een gewoon centrum. Het feit dat het voorvoegsel ‘epi’ voor de meeste Nederlandsers toch al betekenisloos is, maakt een dergelijke gedachtengang nog gemakkelijker (een verschijnsel dat door Carmiggelt is uitgebuit toen hij het woord epibreren bedacht).

Er zijn meer aan het Latijn of Grieks ontleende voorvoegsels waarmee dit proces op gang gebracht kan worden, zoals crypto- of meta-. Ze fungeren een beetje als ve-tsin, een smaakversterker die het effect van de aanwezige kruiden en specerijen versterkt. Het klinkt plat wanneer je iemand een fascist noemt, maar maak er crypto-fascist van en je hebt iets. Door dit merkwaardige procédé lijkt een crypto-fascist ook méér fascist te zijn dan een gewone, hoewel het in feite natuurlijk minder is.

Ook Nederlandse voorvoegsels kunnen een versterkende werking hebben in combinaties waarin ze in feite onnodig zijn. In Onze Taal is al eens eerder gewezen op de populariteit van woorden als inschatten en opstarten in situaties waarin schatten en starten ook zouden voldoen. Hieraan ligt hetzelfde principe ten grondslag: als je een loos element toevoegt, wint je woord aan betekenis en krijgt het meteen wat meer cachet.

● Meer waarde

Mijn favoriete samenstelling die losgezongen is uit zijn land van herkomst, is meerwaarde. Op mijn werk

Het klinkt plat wanneer je iemand een fascist noemt, maar maak er crypto-fascist van en je hebt iets

hoor ik het voortdurend: ‘Wat is de meerwaarde van jullie bureau?’ ‘Onze meerwaarde ligt vooral in het maatwerk dat we leveren.’ Een marketingverhaal zonder meerwaarde is al haast niet meer denkbaar. Het is natuurlijk moeilijk hard te maken, maar ik denk dat de meeste gebruikers van het woord gewoon denken aan ‘meer waarde’: alles heeft waarde, maar wie iets extra's heeft, spreekt over meerwaarde.

Dit enigszins loze gebruik van het woord heeft voor mij altijd een vrolijke bijbetekenis, omdat ik het woord meerwaarde niet los kan zien van zijn klassiek-marxistische betekenis. In de meerwaarde-theorie is de meerwaarde het verschil tussen de waarde van de arbeid die een arbeider levert, en het ontvangen loon. De meerwaarde manifesteert zich als winst voor de bezittende klasse.

Zo heeft, ook na de val van de muur en het einde van de koude oorlog, een van de kernbegrippen uit de marxistische economie zich als een luis in de pels van de marketeers genesteld.