Onze Taal. Jaargang 64

[p. 60]

Het proefschrift van Jan Komen
IJs en weder dienende
Peter Burger

De taal is een rommelig museum waarin oude meesters en avant-gardekunstenaars kriskras door elkaar hangen: turbotaal van gisteren naast woorden die al duizend jaar meegaan. Aan sommige woorden zie je hun hoge leeftijd niet af: geweer kan op het eerste gezicht niet ouder zijn dan de uitvinding van het vuurwapen, maar werd al in de middeleeuwen gebruikt om andere verdedigingswapens mee aan te duiden, een betekenis die voortleeft in in 't geweer komen. Van andere woorden en constructies, zoals ijs en weder dienende, springt de ouderdom direct in het oog.

Taalkundigen noemen antiek van het type ijs en weder dienende ‘absolute’ constructies. Zulke constructies bestaan meestal uit een zelfstandig naamwoord of een voornaamwoord (ijs en weder) en een voltooid of tegenwoordig deelwoord (dienende). De betekenis is die van een bijzin. IJs en weder dienende wil zeggen ‘als ijs en weder dienen’, dus ‘als het weer gunstig is’. Dit alles gezegd (zijnde) betekent ‘nu dit alles gezegd is’. Kenmerkend voor de constructie is dat een persoonsvorm, dus een vervoegde vorm van het werkwoord (dient, is), ontbreekt en dat het onderwerp niet hetzelfde is als het onderwerp van de hoofdzin: IJs en weder dienende, kan de schaatswedstrijd volgende week zaterdag plaatsvinden. In ijs en weder dienende is ijs en weder een soort onderwerp bij dienende.

● Deo volente

Absolute constructies zijn ook bekend uit het Latijn. Zo betekent de vrome afkorting D.V., Deo volente, letterlijk vertaald ‘God willende’ - ‘als God het wil’. Taalkundigen namen aan dat absolute constructies in het Nederlands een gevolg waren van Latijnse invloed. Ten onrechte, aldus Jan Komen (30), die in november promoveerde op de ontwikkeling die deze constructie doormaakte in het Nederlands.

Het verschijnsel bestond al in het Nederlands voordat een zeventiende-eeuwse schrijver als P.C. Hooft de stijl van de grote Romeinse auteurs ging imiteren en de constructie volop gebruikte. ‘Al 't kooren op zynde, werd het voeder der beesten, die ook verslonden waaren, menschenkost’, schreef Hooft bijvoorbeeld in zijn Nederlandsche Histoorien: ‘Omdat al het koren op was, werd het voer van de beesten, die ook verslonden waren, voedsel voor de mensen.’

Komen: ‘Hooft werd aangetrokken door het beknopte van de constructie: een bijzin zonder persoonsvorm en voegwoord. Maar eigenlijk was de absolute constructie in zijn tijd al op z'n retour. Hooft en andere schrijvers hebben geprobeerd haar nieuw leven in te blazen, maar uiteindelijk bleek het een doodlopende weg. De constructie zelf wordt nu niet meer actief gebruikt. Wat ervan over is, zijn vooral fossielen als ijs en weder dienende, hangende het proces en staande de vergadering.’

In zulke bejaarde vaste verbindingen is de absolute constructie het duidelijkst te herkennen. Meer in het verborgene is zij echter ook terug te vinden in voorzetsels en voegwoorden als gedurende, niettegenstaande, uitgezonderd, gegeven, toegegeven dat en aangezien.

● Iedereen behalve hem

In zijn proefschrift legt Komen uit hoe deelwoorden konden veranderen in voorzetsels en voegwoorden. Dat woorden van de ene woordsoort overgaan naar de andere lijkt vreemd, maar het gebeurt wel vaker. Zo wordt de laatste tijd het zelfstandig naamwoord richting steeds vaker gebruikt als voorzetsel: we gaan niet langer naar huis, maar richting huis.

Voor de meeste woorden die Komen bespreekt, heeft die overgang plaatsgevonden in het verre verleden. Dat is bijvoorbeeld te zien aan het feit dat gedurende het tegenwoordig deelwoord is van een werkwoord (geduren), dat sinds lang verdwenen is. In de middeleeuwen kon gedurende ook achter het zelfstandig naamwoord worden geplaatst: den oorlog gedurende. Nu het een voorzetsel is geworden, kan dat niet meer.

Niet alleen deelwoorden maakten deze ontwikkeling tot voorzetsel of voegwoord door. Komen: ‘Ook behalve is voortgekomen uit gebruik in absolute constructies. Behalve was oorspronkelijk een bijwoordelijke bepaling, bestaande uit een voorzetsel en een zelfstandig naamwoord, bi halve: “bij de helft”, wat zoveel wilde zeggen als “ter zijde”, “apart”. Bi halve Jan betekende dus iets als “Jan terzijde gesteld zijnde”.’

Behalve lijkt zich niet te onderscheiden van andere voorzetsels. Maar anders dan gedurende vertoont behalve eigenschappen op grond waarvan het eerder een voegwoord kan worden genoemd. Vergelijk ‘behalve hij deed iedereen zijn plicht’ met ‘met hem werkt iedereen graag samen’. Na een gewoon voorzetsel volgt de verbogen vorm van het voornaamwoord (mij, hem, ons), na behalve de onverbogen vorm (ik, hij, wij). Tenminste, wanneer het voornaamwoord correspondeert met het onderwerp van de zin:

-	Behalve hij werkt iedereen voorbeeldig. (iedereen is onderwerp)
-	Behalve hem willen ze iedereen ontslaan. (iedereen is lijdend voorwerp)

Komen: ‘Je kunt echter horen dat taalgebruikers behalve - net als uitgezonderd, dat dezelfde eigenschap heeft - steeds meer als een gewoon voorzetsel gaan beschouwen. Dat blijkt uit de verbuiging van het voornaamwoord op plaatsen waar het zinsverband dat vereist: Iedereen ging weg, behalve hem. Aan zulke taalfouten kun je zien dat de ontwikkeling zich voortzet.’

J.A.M. Komen, Over de ontwikkeling van absolute constructies. Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, 1994. ISBN 90 6064 853 6. Prijs f 50,-.