Onze Taal. Jaargang 64

[p. 52]

Zin en onzin van het Groot Dictee
M.C. van den Toorn - emeritus-hoogleraar Nederlandse Taalkunde, Nijmegen

Na vijf jaar jurylid en medeopsteller van het Groot Dictee der Nederlandse Taal te zijn geweest, wil ik graag enkele opmerkingen maken. Het Dictee heeft in die afgelopen vijf jaar veel pennen in beweging gebracht en tot uiteenlopende meningen geleid. Nog in het decembernummer van dit tijdschrift heeft H. van den Bergh een waarschuwende vinger geheven: begaan met het zieleheil van de Nederlandse taalgebruiker raadde hij iedereen af aan deze onzin mee te doen. Ook Rudy Kousbroek had al meermalen zijn stem laten horen in NRC Handelsblad: met name Kees Fens werd opgeroepen zich niet meer voor het jurylidmaatschap beschikbaar te stellen. Maar Kees Fens wilde niet luisteren. Wat onverstandig toch!

● Instinkers

Vanwaar al deze opwinding? Vooropgesteld moet worden dat al die tegenstanders nog nooit een argument te berde hebben gebracht dat nieuw was voor de jury. We weten allemaal dat het Groene Boekje vol willekeurige voorkeurspellingen zit. Tegenstanders van het Groot Dictee komen er dan ook heel flink voor uit dat zij dat soort dingen niet eens wíllen weten. Niet zonder hoogmoed beweren sommige schrijvers dat zij schrijven zoals hun dat goeddunkt. Dat kun je natuurlijk doen, maar de spellingeenheid is daar niet mee gebaat.

Wat vijf jaar dictee ons geleerd heeft, is dat de basiskennis van de spelling bij de ontwikkelde Nederlander zo slecht nog niet is. Fouten in werkwoordelijke vormen en soortgelijke zaken kwamen vrijwel niet voor. Ook bekende ‘instinkers’ van het type de beklede stoel versus hij bekleedde de stoelen leverden weinig of geen fouten op. Echte grammaticale spellingproblemen zijn er in het Nederlands dan ook weinig te vinden. Twee lastige gevallen hebben we in al die jaren gehad: gij hadt (1990) en u beider keus (1991). Ze brachten heel wat commotie teweeg onder rechtzoekers en gelijkhebbers, maar beide gevallen zijn met kennis van de grammatica te verklaren.

■ Foutje
Richard Nowak - Den Haag

Volgens de jury van het Groot Dictee moeten de woorden te zamen aaneengeschreven worden. Dit is onjuist. De jury zegt de Woordenlijst van 1954 als uitgangspunt te hebben genomen. Daarin staat onder zamen vermeld: (te -).

Degenen die aan de nationale spellingtombola meegedaan hebben en te zamen hebben geschreven, kunnen zich er derhalve op laten voorstaan één fout minder te hebben gemaakt.

● Bastaardwoorden

Nu moet hierbij in het oog worden gehouden dat de deelnemers aan het dictee, ook diegenen die, al dan niet in clubverband, thuis meedoen, natuurlijk een bepaald deel van onze samenleving vormen; in ieder geval zijn het in taal geïnteresseerde en ontwikkelde Nederlanders die het normaal vinden te schrijven en die daarbij graag goed spellen. Dat lukte dan ook vrij aardig: de spelling van woorden met ij of ei leverde betrekkelijk weinig moeilijkheden op. Zelfs een typische dictee(on)zin waarin splijtende beitels en rijzende steigers verwerkt waren, werd vrijwel altijd goed gemaakt. Wel was het gebruik van diacritische tekens als het verbindingsstreepje of het trema voor sommigen een probleem.

De echte moeilijkheden zitten in de spelling van bastaardwoorden; die zorgden steevast voor verbazing bij de dicteemakers. Immers, wie weet uit z'n hoofd dat kasuaris met een k moet, maar activiteiten met een c, dat compote zonder dakje op de tweede o gespeld wordt en dat kasjmier geheel vernederlandst is? Het is te hopen dat we nog eens een spelling krijgen waarin de willekeurigheden en de inconsequenties van de voorkeurspelling weggewerkt of tenminste gereduceerd zijn.

Ook de spelling van de verbindingsklank in samenstellingen zorgde wel eens voor moeilijkheden: dat

[p. 53]

het apenrots en plantenkas is maar daarentegen osselapje, was niet voor iedereen gesneden koek. En dan was er het al of niet aaneenschrijven van bepaalde verbindingen: zij zien ervan af bleek moeilijk; velen kozen dan voor er vanaf, terwijl ook dit te beredeneren is vanuit de verbinding afzien + voorzetselvoorwerp ervan, een voornaamwoordelijk bijwoord dat volgens de spellingregels aaneengeschreven dient te worden.

● Wel welletjes

Hoe is dan toch het hoge gemiddelde van twintig of meer fouten te verklaren? Vrijwel altijd zat hem dat in die lastige voorkeurspelling. Bovendien was het langzamerhand een publiek geheim dat sommige oplossers van de voorronde in de Volkskrant (misschien iets minder in De Standaard) alle betwijfelde gevallen opzochten en op die manier in de eindselectie kwamen. Dat was allang geen middel meer om goede spellers op het spoor te komen. De aantrekkingskracht van een leuke avond en een mooi geschenk voor thuis won het wel eens van de eerlijkheid!

De hoge aantallen fouten waren voor een deel misschien ook wel te verklaren uit angst van de jury: elk jaar dachten we dat het dictee veel te makkelijk was, en er werden dan op het laatste moment extra moeilijkheden ingepropt, die in feite overbodig bleken. Het is nu welletjes geweest; zeker voor de jury van de laatste vijf jaar. Echt nieuwe spellingmoeilijkheden zijn er niet meer te vinden; ze zijn allemaal van dezelfde aard: k of c, ij of ei, en au of ou (niet zo moeilijk trouwens) en de verbindingsklank in samenstellingen. In de nieuwe Woordenlijst zullen daarin trouwens veranderingen komen, nieuw voer voor ingezonden-stukkenschrijvers. Er zijn niet veel dingen waar de Nederlander zich zó over opwindt als over spelling.

■ Evengoed ‘bizarreries’ in het Frans
H.P. Sint - Badhoevedorp

Met bijzonder veel genoegen en instemming las ik in uw decembernummer het artikel van prof. dr. H. van den Bergh over het Groot Dictee van de Nederlandse Taal. Om dezelfde redenen als vermeld in dit artikel heb ik - ondanks druk vanuit mijn omgeving - altijd principieel geweigerd om aan dit circus vol met flauwe, onzinnige valstrikken mee te doen.

Op één punt ben ik het echter niet eens met de schrijver, namelijk als hij het heeft over de spelling van de Franse taal. Volgens Van den Bergh kan ‘een beetje intellectueel met taalgevoel een gedicteerd stukje Franse tekst met enige oplettendheid foutloos opschrijven’. Vóór mij ligt een artikel uit het bekende Franse tijdschrift Paris Match, getiteld ‘La bataille de l'orthographe’. Daarin komt een interview voor met de secretaris-generaal van de Franse Onderwijzersbond, waaruit ik enkele zinnen citeer: ‘De Franse spelling zit voor 95% logisch en harmonieus in elkaar. Maar de resterende 5% zijn “bizarreries”, waaraan de onderwijskrachten echter het belangrijkste deel van hun tijd moeten besteden.’ Niemand, maar dan ook niemand kan foutloos Frans schrijven volgens de vooraanstaande onderwijsman. ‘Het dictee door Bernard Pivot (de Franse Philip Freriks, tevens tv-beroemdheid op het gebied van literatuur) doet denken aan een nummertje aan de vliegende trapeze.’

Ik zal niet ingaan op alle in dit artikel genoemde spellingproblemen. De meeste fouten hebben betrekking op de accenten, al of niet een trait d'union (verbindingsstreepje), dubbele of enkele medeklinker, bijvoorbeeld boursouflé (gezwollen) en soufflé (geblazen). Het foutloos schrijven van uitgangen van voltooid deelwoorden, vooral van wederkerende werkwoorden, is maar weinigen gegeven. De Franse dagbladen en tijdschriften illustreren deze opsomming door talrijke fouten.

Verwarring is er ook door de vele homoniemen. Zo worden seau (emmer), sceau (zegel) en sot (dwaas) hetzelfde uitgesproken. Dit geldt ook voor bijvoorbeeld ver (worm), verre (glas), vert (groen), vers (naar) en vair (grijs-wit bont).

De Franse spelling is dus beslist niet zo eenvoudig als men uit het artikel van prof. Van den Bergh zou kunnen opmaken. Dat geldt niet alleen voor Nederlanders, maar ook voor de Fransen zelf!

● Blasfemie

Het Groot Dictee heeft naar mijn gevoel in al die jaren het schoolse verschijnsel dictee aardig geïroniseerd (vooral de laatste uitzending over de dicteetor) en het belang van bepaalde spellingeigenaardigheden (de voorkeurspelling) gerelativeerd. Niet iedereen heeft dat ingezien. De humorloze probleemsjouwers hebben nooit begrepen dat voor de makers van het Groot Dictee, zowel de ontwerpers als de zwoegende slachtoffers, het spellen een spel was en dat erg veel Nederlanders in de afgelopen vijf jaar vijfmaal een avond plezier hebben gehad. Maar plezier is bij zoiets heiligs als spelling bijna blasfemie!

■ Groot dictee: onzin?
Peter Driessen - Sliedrecht

In het decembernummer geeft prof. dr. H. van den Bergh zijn mening over het Groot Dictee der Nederlandse taal. Het is duidelijk waar hij staat: hij vindt het onzin. Twee dingen storen mij echter in zijn betoog.

De achterliggende gedachte van het dictee is volgens Van den Bergh dat we ‘één keer per jaar eens nagaan wie de Nederlandse taal het best beheerst’. Ik vind dat hij een denkfout maakt door taalbeheersing te koppelen aan spellingbeheersing. Het enige wat het Groot Dictee - net als bijvoorbeeld het spelletje Tien voor Taal - duidelijk maakt aan een groot publiek is dat onze spelling een rommeltje is: de regels zijn niet goed leerbaar, en het Groene Boekje maakt je alleen maar moedelozer. Is dat een reden om beide programma's als onzin te betitelen en af te schaffen?

Aan het slot van zijn betoog stelt Van den Bergh dat jurylid Kees Fens, ‘(...) die niet eens linguïst is en nauwelijks neerlandicus’, ons voor het lapje houdt. Ik begrijp deze persoonlijke aanval niet goed. Als je niet mee wilt voetballen, hoef je de scheidsrechter toch nog niet te schoppen? En: jurylid Hans van Mierlo is toch evenmin neerlandicus of linguïst?