Onze Taal. Jaargang 64

[p. 43]

Hoe meer, hoe minder
Frank Jansen

'Over het laatste telletje.' Dat zei een schoolvriendje altijd als hij zich bij het wederzijdse opscheppen over het salaris van onze vaders in het nauw gebracht voelde. Dat laatste telletje bestaat niet, maar van ons vermogen om tot in het oneindige door te tellen, maken we in de praktijk van het spreken en schrijven maar weinig gebruik. Integendeel: hoe groter het getal, des te minder het gebruikt wordt, zo blijkt uit frequentietellingen. En dat heeft gevolgen voor de vorm van de telwoorden. Over gelede en ongelede getallen, cijfers en bijnamen voor getallen.

Wie snel aan de groenteboer wil overbrengen dat hij een peer, en nog een peer, en nog een peer, en nog een peer, en nog een peer, en nog een peer en nog een peer wil hebben, heeft baat bij het woord zeven. Aan de andere kant heeft iemand die zich voor de taak gesteld ziet zeven te begrijpen, er niets aan dat hij wel de woorden zee en even kent. Zeven is een getal uit één stuk, een ongeleed getal.

Er bestaan ook gelede getallen. Neem bijvoorbeeld zevenentwintig. Wie zowel zeven als twintig kent en een regel om ze met elkaar te verbinden, maakt moeiteloos zevenentwintig en niet twintigenzeven. Van alle getallen is meer dan 99,9% geleed. Dat geldt voor alle niet-ronde getallen vanaf dertien en veertien, in dubbel opzicht grensgevallen.

● Zeven dwergen

Gelede en ongelede getallen hebben alle twee hun sterke en zwakke kanten. Ongelede getallen zijn kort en makkelijk herkenbaar, omdat ze in niets lijken op de getallen ervoor en erna in de rij. Dat maakt ze ook makkelijk te onthouden. Wie is ooit vergeten bij hoeveel dwergen Sneeuwwitje te gast was? Aan de andere kant moeten we de ongelede getallen wel allemaal apart leren. En je kunt aan hun vorm niet zien van welke grootte-orde ze zijn: er blijkt uit niets in de vorm van acht, dat het vier keer zoveel is als twee.

De balans van voor- en nadelen pakt bij de gelede getallen precies spiegelbeeldig uit. Als je de ongelede getallen eenmaal onder de knie hebt, hoef je de gelede niet meer te leren. Zo is het onwaarschijnlijk dat we driehonderdvierenvijftig in het woordenboek in ons hoofd hebben opgeslagen. We stellen zo'n woord samen als we er behoefte aan hebben, en omgekeerd ontleden we een getal om de betekenis te achterhalen. Daar komt nog bij dat we door de driecijferigheid een goede schatting van de grootte-orde kunnen maken. Gelede getallen hebben als nadelen dat ze langer zijn dan ongelede, en moeilijker te onthouden omdat ze zoveel gemeen hebben met de getallen voor en na hen in de rij: wie weet nog hoeveel kinderen de reus van Klein Duimpje had?

Wanneer hebben we behoefte aan gelede en ongelede getallen? Het antwoord is makkelijk. Vergelijk twee woorden voor huisraad: lepel (ongeleed) met aardappelschilmesje (geleed). Die lepel heeft iedereen veel meer nodig: er wordt dan ook meer over gesproken dan over het aardappelmesje. Dus hoe frequenter er over een begrip gepraat wordt, des te eerder zal het woord ervoor ongeleed zijn. Het aardige van getallen is nu dat we tamelijk precies kunnen bepalen waar de grens tussen frequent en infrequent ligt.

● Frequentie tellen

In de volgende tabel zijn de frequenties van de getallen van 1 tot 100 in het spreken en schrijven samengevoegd. Voor de spreektaal heb ik gebruik gemaakt van het frequentiewoordenboek Spreektaal van De Jong (1979), die onderzocht hoe vaak woorden voorkomen in gespreksfragmenten van in totaal 120.000 woorden. Wat de schrijftaal betreft, kon ik gebruik maken van de analyses van Uit den Boogaart in Woordfrequenties (1975). Hij onderzocht de woordfrequenties in fragmenten uit diverse soorten teksten met bij elkaar 600.000 woorden.

Het resultaat is in de volgende tabel te vinden. Op de horizontale balken staan de tientallen en op de verticale de eentallen. U vindt de frequentie van twee in een verzameling van 720.000 woorden door op de 0-balk onder 2 te kijken: 887. Het blokje naast de 30 en onder de 7 bijvoorbeeld geeft het aantal keren aan dat het getal 37 voorkomt: vier keer.

Tabel 1 De frequentie van getallen in een corpus spreektaal en schrijftaal van 720.000 woorden.
	0	1	2	3	4	5	6	7
0	18	721	887	572	322	253	181	121
10	258	68	103	38	64	85	38	34
20	125	40	36	27	31	75	27	27
30	100	21	17	7	4	19	12	4
40	60	8	6	4	4	19	11	5
50	82	3	3	7	5	5	9	3
60	60	7	2	6	0	15	2	3
70	16	4	4	2	4	9	0	0
80	24	2	4	0	2	0	0	0
90	18	0	0	3	3	3	4	0

	8	9
0	128	76
10	33	20
20	19	22
30	8	2
40	11	5
50	0	3
60	0	3
70	3	0
80	0	2
90	0	3

Laat u niet afschrikken door al het gecijfer, want de tabel vertoont een duidelijk beeld: in het algemeen neemt de

[p. 44]

frequentie van links naar rechts en van boven naar beneden af. Dus: hoe hoger het getal, hoe minder het gesproken of geschreven wordt.

● Patroon

Er zijn twee systematische uitzonderingen op die geleidelijke daling. De eerste betreft de ronde tientallen (de meest linkse kolom): 10 komt drie keer zoveel voor als 9 en 11, 20 komt meer dan drie keer zoveel voor als 19 en 21, en zo verder. De verklaring zal wel zijn dat dergelijke ronde getallen vaak gebruikt worden om een schatting van een zekere grootte-orde aan te geven (zie ook Jansen en Pollmann in dit nummer). Bij de vijftallen, de helft van de tientallen, gebeurt iets dergelijks, maar het effect is wat zwakker. Curieus vind ik dat het helft-effect ook optreedt bij 50 en 100. De helft van 100, 50, komt aanzienlijk meer voor dan 40 en 60.

De frequentie daalt dus geleidelijk naarmate de getallen groter worden. Kunnen we vaststellen of er een verband tussen geleedheid en frequentie bestaat? Ja, alleen ligt de grens niet voor vijftien, maar precies erna. Vanaf zestien dalen de frequenties van de ‘gewone’ getallen (alle getallen die niet op 0 of 5 eindigen) definitief onder de vijftig. Nemen we deze laatste frequentie als grens, dan kunnen we zeggen dat een telwoord dat minder dan 50/720.000ste voorkomt, geleed zal zijn. Dat komt neer op minder dan één keer per 14.000 woorden. Het zou aardig zijn eens na te gaan of bij andere woorden dan telwoorden de grens tussen geleed en ongeleed in dezelfde buurt ligt.

Taal is in de eerste plaats spreken en luisteren. Voor de vorm van woorden zijn de frequentiegegevens van de spreektaal van meer belang dan die van de schrijftaal. In de volgende tabel staan de frequenties van 1 tot 20 in het, vrij kleine, spreektaalcorpus:

Tabel 2 Frequentie van de getallen 1-20 in een spreektaalcorpus van 120.000 woorden.
	0	1	2	3	4	5	6	7
0	2	77	98	77	34	43	25	17
10	25	5	16	2	4	6	3	0

	8	9
0	21	11
10	0	0

In het spreektaalcorpus dalen de frequenties nog sneller dan in de schrijftaal. De 12 is het laatste getal dat met enige regelmaat uitgesproken wordt, en na 16 is er eigenlijk niets meer bij de niet-ronde getallen te beleven. Als we de gemiddelde spreeksnelheid op 130 woorden per minuut stellen, kunnen we de volgende hypothese opstellen: zo gauw een telwoord meer dan één keer per anderhalf uur praten gebruikt wordt, geven we de voorkeur aan de ongelede vorm.

● In cijfers of in woorden?

De gegevens uit de frequentiewoordenboeken kunnen ook gebruikt worden om licht te werpen op een probleem dat alleen in de schrijftaal speelt, namelijk: wanneer schrijven we getallen voluit, dus als woorden, en wanneer kunnen we volstaan met cijfers?

De norm die de schrijfadviseurs geven is duidelijk. Renkema's Schrijfwijzer en Van der Horsts Redactiewijzer, alsmede het Stijlboek van de Volkskrant leggen de grens bij twintig: ze adviseren de getallen tot 21 in woorden te schrijven.

Komt dat overeen met het gedrag van schrijvers? Om die vraag te beantwoorden heb ik in de deelverzamelingen van Uit den Boogaart per getal de frequentie van de voluit geschreven getallen gedeeld door de frequentie van de schrijfwijze in cijfers. Het gegeven 5,0 onder 2 betekent dus dat het getal twee vijf keer zo vaak voluit wordt geschreven als het cijfer 2. De 0,1 bij 19 betekent dat 19 tien keer zoveel voorkomt als negentien.

Tabel 3 Verhouding tussen de schrijfwijze van de getallen 1-20 in letters en in cijfers in de verzameling schrijftaal van Uit den Boogaart (600.000 woorden).
	0	1	2	3	4	5	6	7
0	1,0	2,7	5,0	4,9	2,9	3,0	2,4	1,6
1	1,9	1,3	0,9	0,8	0	0,4	0,3	0,5

	8	9
0	1,2	1,4
1	0	0,1

Alle namen voor huwelijksfeesten
1	katoen
2	papier
3	leder
4	fruit/bloemen
5	hout
6	suiker
6¼	blik
7	wol
8	brons
9	aardewerk
10	tin
11	staal
12	zijde
12½	koper
13	kant
14	ivoor
15	kristal
20	porselein
25	zilver
30	parel
35	koraal
40	robijn
45	saffier
50	goud
55	smaragd
60	diamant
70	briljant

[p. 45]

Uit deze tabel blijkt duidelijk dat in elk geval de schrijvers uit de jaren zestig zich weinig aantrokken van adviezen. Het omslagpunt van letter naar cijfer ligt niet bij 20, maar veel eerder tussen 11 en 12. Na 13 worden er bijna geen getallen meer in woorden geschreven. Geleedheid en afnemende frequentie zullen hier de verklaring vormen. Misschien is het verstandig om de adviespraktijk meer in overeenstemming te brengen met het - zo verklaarbare - gedrag. Zelf schrijf ik vanaf 13 in cijfers.

● Bijnamen

Voor fietsen en auto's kent het Nederlands van nu meer woorden dan voor paard-en-wagens. Vroeger was dat omgekeerd. Een kroegloper kent meer woorden voor drank dan een geheelonthouder. Kortom, wat de taalgebruiker belangrijk vindt, kan hij met veel woorden benoemen. Ook dit verband zou via de frequentie kunnen lopen: hoe belangrijker iets is voor een spreker, des te meer hij erover praat, en des te meer behoefte hij heeft aan een variant.

De frequentiegegevens van de getallen lenen zich voor een toets van deze gedachte. Hoe meer een getal gebruikt wordt, des te meer alternatieve benamingen ervoor zullen zijn. Nu bestaan, of liever bestonden, er in sommige beroepsgroepen bijnamen voor getallen. Het meest uitvoerig is de terminologie van de Amsterdamse veemarbeiders bestudeerd, door De Jager (gepubliceerd in Eigen Volk 5, 1935) en Bovenkerk (de Nieuwe Taalgids 32, 1938). Vooral De Jager geeft ook termen uit andere jargons en uit andere steden. Bij de genoemde auteurs ligt de nadruk op de etymologie van deze bijnamen. Ze doen veel moeite om te achterhalen welke culturele omstandigheid of anekdote tot de bijnaam aanleiding heeft gegeven. Ik heb hun gegevens voor mijn eigen doel gebruikt door alle verschillende bijnamen per getal bij elkaar op te tellen en in de volgende tabel te zetten:

Tabel 4 Aantallen bijnamen voor de getallen 1-100.
	0	1	2	3	4	5	6	7
0	1	11	6	4	4	6	4	6
10	10	9	3	5	0	2	2	3
20	1	4	3	0	0	3	0	0
30	2	3	0	6	1	4	1	0
40	1	0	0	0	8	2	0	1
50	3	0	1	1	0	3	0	0
60	0	1	0	0	0	0	5	0
70	0	0	1	0	0	0	0	9
80	0	1	0	0	0	0	0	0
90	1	0	0	0	0	0	1	0
100	5

	8	9
0	4	2
10	1	3
20	3	0
30	1	2
40	0	2
50	1	0
60	0	7
70	0	0
80	4	0
90	0	1
100

Ook deze tabel geeft van links naar rechts en van boven naar beneden afnemende frequenties te zien. Voor getallen geldt dus: hoe meer gebruikt, des te meer bijnamen.

Interessanter misschien zijn de twee punten waarop de bijnaamfrequenties verschillen van de frequenties van de gewone getallen in de eerste tabel. Ten eerste hebben de ronde tientallen (en de vijftallen) niet echt veel meer bijnamen dan de niet-ronde (op vijftig en honderd na).

Ten tweede is er een druk bezette diagonaal, die voor de duidelijkheid vetgedrukt is. Het gaat hier om de bijnamen voor symmetrische getallen: getallen die uit twee gelijke cijfers bestaan. Dergelijke getallen worden helemaal niet frequenter gebruikt, maar ze werden blijkbaar door hun vorm als intrigerend beschouwd. Terzijde: de vele bijnamen voor 69 slaan niet op wat u denkt. Hoewel de veemarbeiders ongetwijfeld ook daar wel pap van lustten, is het de symmetrie die het hem deed. Dat blijkt wel uit de bijnamen: kop en staart, kop en kont, hoe me konkelt, onder en boven, oben wie unten, unten wie oben, ontewejowwe.

Hier volgen de bijnamen voor getallen in de groepstalen van veemarbeiders en andere jargons, ontleend aan De Jager (1935) en Bovenkerk (1938). Zie deze publikaties voor een verklaring.

0	o-tje
1	aap, aas, kleine Jan (van Amsterdam), de jonge man, Pietje, Pietje de dood, Pietje krakeling, Pierlala, zothuis, de uil, pisser
2	zwaantje, neus, toewa, beis, eentje meer, lut
3	kimmel, kromme Dorus, de draaier, dódododódodó
4	stoeltje, haaielel, verken, het raam
5	bochel, handvol, half tellen, Bas, bult, duifken
6	pijpje, lepeltje, fles, sjikse
7	jood, linkerbeen, broodje met klimop, sjabbeslamp, kram, omgekeerde laars
8	krakeling, appie, besnijdenis, zak
9	omgekeerd lepeltje, neger
10	tellen, tienus, schub, minjeman, aas rond, tienstuiversgast, trolle, de stok met de hoepel, tallie, taljee
11	aboe, kwak, dubbel aas, het malle nummer, mesjogge, gek, de benen van Van Dijck, twee smerissen, twee kolommen
12	dozijn, goedenmiddag, de oude koningin Sophie
13	judas, alle bazen, Colijn, Chamberlain, de dood van leperen, bar mitzwah
14	-
15	kimmelbas, Jan de Hoed
16	ge stinkt, de verloofde sjikse
17	jodesien, doodsbenauwd, Breys
18	duizend weken
19	kuiperspad, gut jomtof, negenmannekenslint
20	twee met een o-ken
21	dobbelaar, magere, mooi meisje, de aap
22	baas zwaan, zwaantjes, Binnenveld
25	heit(je), kwartje, een pond
28	likmehol stinkerd, kouch
30	drie tienen, niet blijven
31	Laddé, de dunne, ik blijf
33	mottig, lelijk, dubbele dorus, trein troedel, trein troet, de jaren van Deezeken
34	dalven
35	makke, makke en de kanker, zeven stuivers, niet grappen dan
36	hellebrekers
38	lacht ihr leit
39	(de muur van) Oostmeyer, makkous
40	het koude jaar
44	twee stoeltjes, maandagmorgen, dronkaard, Miers, twee politieagenten, ganoekah, de kleppekens, miers
45	klap van een smeris, de huisbaas
47	Zelik op zijn pferd
49	cito, mazzeltof
50	half meyer, half rond, 't huisken halve
52	beheime
53	beheime met een steert
55	bochels, piesen en poepen, de dubbele bult
58	gein
61	Pietje Puck
66	pijpenboot, moffenspel, Dorus, zwei sjiksies, de bollen
69	kop en staart, kop en kont, hoe me konkelt, onder en boven, oben wie unten, unten wie oben, ontewejowwe
72	verscheidene
77	twee joden, de beentjes van E, de benen van Willem, de laarzen van Joune Kan, de benen van Wente, de poten van de prefect, de haken, met de benen, het huis Dante
81	de platte
88	krakelingen, Piet de Bakker, kleine aardappel, kleine appeltjes
90	het oude wijf(s), de oude, de oude man
96	hoe je 'm draait
99	hangen
100	rond, dames en heren, stinkerd, ne pot ne baard, de bom
101	koninklijk saluut
111	Vader, Zoon en Heilige Geest, drie smerissen, drie gezellen van Roosendaal, Niesse tussen twee sinjoors
123	soldatenpas