Onze Taal. Jaargang 64

[p. 41]

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Tiental

Ik tel tot tien. Wie niet weg is, is gezien.

Aftelversjes. Tien als grensgetal. Onze taal telt slechts een tiental. Tal en taal hebben iets met elkaar, evengoed als betalen en vertalen of tellen en vertellen. Tellen en vertellen: rekenen en verstandelijk spreken. Alleen de mens kan dat. De mens heeft altijd gerekend en gesproken. Op verkoopplaatsen en in vergaderingen. Rekenen en spreken hoorden bij elkaar en daarom hebben de woorden getal en taal dezelfde oorsprong.

● Een, twee, veel

Taal en rekenen. ‘We gaan eentjes tekenen’, zei de juffrouw uit de eerste klas tegen ons. Ik verstond eendjes en vond dat de figuurtjes op het bord wel een wat al te gestileerd uiterlijk kregen. Pas bij de tweetjes begon ik het te begrijpen.

Onze taal kent tien getallen. Alle getallen boven de tien zijn afgeleide vormen. Waarom tien? Omdat we tien vingers hebben waarop te tellen is. Dat lijkt erg concreet. Toch heeft het in de geschiedenis van het denken van de mens een hele sprong betekend om verder te komen dan het tellen tot twee. Probeer een klein kind maar eens te leren begrijpen wat tellen inhoudt. Eén en twee zijn logisch: de mens begint met zijn tweeën. De moeder en het kind. De eenzaamheid komt pas later. Eén en twee zijn basisgetallen. Daarna is er het onbekende, het ontelbare, de veelheid. Eén, twee, veel; of één, twee, drie, waarbij drie = veel. Een oude Sakai op Malakka gaf op de vraag naar zijn leeftijd het antwoord: ‘Heer, ik ben drie jaar oud’. De cijfers 1, 2, 3 in het Sumerisch hadden de betekenis ‘man-vrouw-veel’.

Toen de stap naar drie was gemaakt, ging men de vingers als hulpmiddel gebruiken. Er kon een viertallig stelsel ontstaan als de duim niet als een echte vinger werd gerekend. Bij een handbreedte telt de duim niet mee! Een vijftallig stelsel gaat uit van de hele hand, inclusief duim. Het tientallig stelsel is op beide handen gebaseerd.

Talstelsels zijn voortgekomen uit de neiging van de mens om het tellen gemakkelijker te maken door te bundelen. Bij het turven maak je groepjes, bundeltjes van vijf eenheden; in de Romeinse cijfers vormt V de bundeling van IIIII. Briefjes van vijf tellen sneller dan losse guldens. Toch is het vijftallig stelsel niet zo praktisch: de groepjes zijn te klein, dus de getallen worden te groot. Het tientallig stelsel bleek beter te voldoen.

● Deze, die en gene

Onze telwoorden zijn erg oud. Het is gemakkelijk te constateren dat bijvoorbeeld één, twee, drie zeer veel overeenkomsten vertonen met de eerste drie telwoorden uit het Frans (un, deux, trois) en het Engels (one, two, three), en dat ze ook wel lijken op unus, duo, tres in het Latijn, maar daarmee is de oorspronkelijke betekenis van deze woorden nog niet gevonden. Doordat ze op een bepaald moment als telwoorden gingen fungeren, losraakten van de samenhang met ‘grijpbare’ begrippen, dus doordat ze abstracter werden, kon hun oorspronkelijke vorm gemakkelijk afslijten.

Zo is de exacte betekenis van één, twee en drie niet te achterhalen. Ze moeten iets als ‘deze’, ‘die’ en ‘gene’ aangeduid hebben. Ook de etymologie van vier en vijf staat niet vast. Er bestaat een hypothese die zegt dat vier in zijn oudste vorm een rij van vier spitsen zou hebben betekend: de vier vingers van de hand. Het woord vijf kan ofwel een ongedefinieerde hoeveelheid aanduiden, of het is verwant met vinger. Dat er vroeger een -n- in heeft gezeten is nog aan het Duitse fünf te zien. Als het iets te maken heeft met ‘vinger’ komt ook hier weer het tellen op de vingers tot uiting.

De oorsprong van acht sluit aan bij die van vier. De oervorm van acht moet oktou geweest zijn. Het Latijnse octo - waarvan octaaf een afleiding is - zit nog dicht bij die oervorm. Als uitgang heeft oktou een zogenaamde ‘dualis’, die aangeeft dat het om een tweetal gaat. De wortel ok betekent ‘spits’. Het Duitse woord Ecke (hoek) en het Nederlandse egge (zelfkant, scherpe zijde) zijn van deze wortel afgeleid. Oktou/acht wil dus zeggen: twee rijen van spitsen of twee hoeken van knokkels; twee groepen van vier vingers.

● Semitische oorsprong

De namen van de getallen één tot en met vijf zijn niet erg gemakkelijk te verklaren, maar er zijn wel wat aannemelijke hypotheses. Acht laat zich, zoals we zojuist hebben gezien, vrij eenvoudig uitleggen als sprong naar de tweede groep van vier. Een probleem vormen zes en zeven. Opmerkelijk is dat deze woorden zoveel lijken op hun tegenhangers in de Semitische talen, bijvoorbeeld Hebreeuws s̆es̆ en Assirisch s̆is̆s̆a voor ‘zes’, en Hebreeuws s̆eba, Assyrisch sibi en Arabisch saba'a voor ‘zeven’. Men

[p. 42]

vermoedt dan ook dat de Indo-europese namen van deze tussenliggende getallen aan een Semitische taal zijn ontleend.

Het woord negen is verwant met nieuw. In het Nederlands kun je dat niet zo duidelijk meer zien, maar in bijvoorbeeld het Duits (neun-neu) en het Frans (neuf-neuf) wel. Negen is het nieuwe getal na de tweede groep van vier, na de tweede hand zonder duimen. Bij de tien krijgen we de tweede volledige hand.

● Tien handen = hond-erd

Het voorkomen van het achtervoegsel -tig bij ieder tiental, van twintig tot negentig, doet een verwantschap met tien vermoeden. Dat deze er inderdaad is, blijkt bij de reconstructie van het woord tien. Zoals zehen een oude vorm is van het werkwoord zien (vergelijk het Duitse sehen), zo is tehen de vorm waaruit tien is ontstaan. Een nog oudere vorm is techun(t). Het verband met -teg/-tig wordt al duidelijker.

De vorm techun(t)/tehun(t) is in tweeën te delen: te- en (c)hunt. Men veronderstelt dat te- afkomstig is van twee; de -w- is verdwenen, zoals dat ook is gebeurd bij tussen (vergelijk Duits zwischen) en bij de Engelse uitspraak van two. Hunt/hund zou een nevenvorm kunnen zijn van hant/hand. Twee handen: twee grijpers met tien vingers. Hand is wellicht een oude afleiding van een werkwoord dat ‘te pakken krijgen, grijpen’ betekende en dat nog voortleeft in het Engelse (to) hunt en het Zweedse (att) hinna.

Ten slotte honderd, dat is samengesteld uit het woord dat aan tien ten grondslag ligt. Om dat gemakkelijker te kunnen zien, moeten we even naar het Engels kijken. Hund-red: ‘honderd-tal’. Red betekent ‘getal’. Het is verwant met rede en het Latijnse ratio. En hund maakt deel uit van te-hund! Honderd, het tiende tiental van tien.

Dit artikel is een compilatie van een reeks door mij geschreven artikelen over cijfers, die in 1981 in Onze Taal verschenen zijn.