Onze Taal. Jaargang 64

[p. 37]

Een kilo prei
het succes van het metrieke stelsel
Hans van Maanen - wetenschapsredacteur bij Het Parool

El, palm, roede, schepel. De invoering van het metrieke stelsel betekende het einde van deze fraaie maatnamen. Maar we kregen er een helder systeem voor terug. Megazielen en gigagulden zijn daar weer enigszins ontaarde afleidingen van.

We zouden vreemd opkijken als de groenteman ons verzoek om een kilo prei zou beantwoorden met de vraag ‘Een kilo-gram of kilo-meter?’ De kilo-zonder-meer is bij hem een gewichtseenheid geworden in plaats van een voorvoegsel dat op ‘duizend’ duidt. Geen enkel ander voorvoegsel uit het metrieke stelsel is dat overkomen.

● Revolutie

Het metrieke stelsel danken wij aan de Franse revolutie. In een verenigd Frankrijk, bestuurd op wetenschappelijke wijze, hoorden immers ook eenvormige, rationele standaarden van lengte en tijd. Het voorstel van een van de voormannen van de revolutie, Charles Maurice de Talleyrand, om eenheid te brengen in het Franse maatsysteem werd dan ook prompt door de Nationale Vergadering goedgekeurd. De volksvertegenwoordiging stelde een zware commissie van de Koninklijke Academie van Wetenschappen in, die zich over de kwestie moest buigen. Voorzitter werd de wiskundige en astronoom Jean Charles Borda.

De commissie werd het er allereerst over eens dat het systeem zou worden gebaseerd op het tientallig stelsel, en niet op het toen evenzeer gebruikelijke twaalftallige. Vervolgens besloot men de eenheid van lengte als de centrale maat te nemen: daarmee konden immers ook oppervlakte en inhoud worden bepaald, en kon een gewicht worden gedefinieerd in relatie tot een bepaald volume water. Over de naam voor de nieuwe lengtemaat, mètre, was men het al eerder eens geworden - metron is Grieks voor ‘maat’.

● Klassieke orde

Stellig de grootste trouvaille van de commissie was echter het voorvoegsel. Aanvankelijk was het de bedoeling om alle tienvouden en tienden van de standaardeenheden aan te duiden met simpele, liefst eenlettergrepige woorden - net zoals men de ligne (‘streep’), de pouce (‘duim’) en de toise (‘vadem’) kende - maar toen kwam men op het idee om vaste termen te hanteren voor tienden, honderdsten en duizendsten. Niet alleen scheelde dat een hoop denkwerk voor de meter, maar ook voor de andere standaarden voor oppervlakte, inhoud en wat niet al. Het gebruik van steeds dezelfde voorvoegsels kwam de overzichtelijkheid zeer ten goede, en een radicale breuk met het verleden was ook nooit weg voor de Franse revolutionairen.

Bij het bedenken van mooie voorvoegsels kwam een klassieke opleiding goed van pas. Met ijzeren consequentie besloten de ontwerpers Latijnse woorden te gebruiken voor breuken, en Griekse woorden voor de veelvouden - dat zou immers weer schelen bij de internationale aanvaarding van het stelsel, meenden zij.

Zo ontstonden naar beneden deci- (‘tien’), centi- (‘honderd’) en milli- (‘duizend’), en naar boven deca-(‘tien’), hecto- (van hekaton, ‘honderd’), kilo- (van chilioi, ‘duizend’), en myria- (‘tienduizend’). Bij wet van 30 Germinal III (2 april 1795) werden alle voorvoegsels en de definities van de verschillende eenheden officieel vastgelegd. Als eenheid van oppervlak gold overigens niet de vierkante meter, maar de are (10 m × 10 m), en als eenheid van grote volumes de stère (1 m × 1 m × 1 m), voor kleinere de litre (1 dm³). De gramme, als eenheid van gewicht, werd bepaald als het gewicht van een hoeveelheid water van 1 cm³ bij de temperatuur van smeltend ijs, en ten slotte werd er bij wet ook een decimale monetaire eenheid ingevoerd, de franc.

Een, twee, enige
In het Aranda, een inboorlingentaal in Centraal-Australië, behelpt men zich met twee getallen:
1 = njinta
2 = tara
3 = tara-ma-njinta
4 = tara-ma-tara
5 = tara-ma-tara-ma-njinta, enzo-voort
Voor meer dan ‘twee’ kent men gemakshalve urbuta, dat neerkomt op ‘enige’.

● Reuzen en monsters

Tegenwoordig worden deca-, hecto- en myria- als overbodig beschouwd, evenals deci- en centi-, maar daar staat tegenover dat er nieuwe voorvoegsels zijn bedacht voor nog grotere en klei-

[p. 38]

nere eenheden. Men telt tegenwoordig in stappen van duizend in plaats van tien, en omdat de klassieken zulke grote getallen nog niet nodig hadden, werd een en ander overgelaten aan de fantasie van de regelgevers. In sommige opzichten waren die echter weer consequenter dan de bedenkers van het stelsel.

Zo ontstonden, naar boven toe, de voorvoegsels die eindigen op een a: mega- (afgeleid van het Grieks megas, ‘groot’), giga- (van gigas, ‘reus’) en tera- (aanvankelijk, in 1947, tira- van teras ‘monster’). We zitten dan inmiddels bij biljoen, dus een terameter is duizend miljard kilometer. Mensen die graag bèta-grappen maken, drukken de bevolking van Nederland uit in megazielen en het begrotingstekort in gigagulden.

Na tera waren de Griekse bronnen opgedroogd. In 1975 werd het voorvoegsel peta- (10¹⁵, dus een 1 met 15 nullen) ingevoerd, en dit kan met enige goede wil nog in verband worden gebracht met een vorm van een Grieks woord voor ‘weids’, peto, maar anderen houden het op een vorming van penta, ‘vijf’, overeenkomstig tera van tetra, ‘vier’. Van exa- (10¹⁸, achttien nullen) is de herkomst zelfs geheel onbekend. De Andromedanevel, het dichtstbijzijnde melkwegstelsel, staat op 20 exameter afstand; de dichtstbijzijnde ster op slechts 40 terameter (4,2 lichtjaar).

● Achter de komma

In 1990 kwam de internationale commissie die over dit soort dingen gaat, de CIPM, met nog twee nieuwe voorvoegsels, zetta- (10²¹) en yotta- (10²⁴). De eerste is afgeleid van septo want 7 × 3 (nullen) = 21 (nullen), maar de s zou verwarring kunnen geven bij de seconde, die ook als ‘s’ wordt afgekort; yotta is afgeleid van octo, acht.

Decimaal-voorvoegsels
voorvoegsel	symbool	factor
yotta	Y	10^24
zetta	Z	10^21
exa	E	10^18
peta	P	10^15
tera	T	10^12
giga	G	10^9
mega	M	10^6
kilo	k	10^3
hecto	h	10^2
deca	da	10^1
deci	d	10^-1
centi	c	10^-2
milli	m	10^-3
micro	m	10^-6
nano	n	10^-9
pico	p	10^-12
femto	f	10^-15
atto	a	10^-18
zepto	z	10^-21
yocto	y	10^-24

Waren ze aan het eind van de achttiende eeuw ook maar zo slim geweest - dan hadden we nu uit het voorvoegsel meteen het aantal nullen voor of achter de komma geweten, en wisten we meteen hoe lang een hexameter is.

Nu weten we die alleen voor de allerkleinste eenheden, yocto- en zepto-, eveneens in 1990 ingevoerd, en voor de talenkenners ook voor atto- (van het Deens atten voor ‘achttien’ want een attometer is 10^-18 meter) en femto-, van het Deens (en Noors) femten, ‘vijftien’. Ik heb niet kunnen achterhalen waarom de Scandinavische talen in de jaren zestig opeens zo op de voorgrond traden, en waarom het volgende voorvoegsel dan niet tolvo- is. Het is pico- geworden, afgeleid van het Spaans pico, ‘klein’. Dit voorvoegsel stamt uit 1947 maar werd al in 1915 voorgesteld.

Hierna komen de klassieken pas weer terug - al is met de oorspronkelijke opzet van de makers weer weinig rekening gehouden. Nano- (10^-9) stamt wel van het Latijnse nanus, ‘dwerg’, maar micro- (10^-6) komt weer uit het Grieks (mikros, ‘klein’), terwijl ook nano- van het Grieks nanos (ook ‘dwerg’) zou kunnen komen. De golflengte van het licht en de straal van atomen worden in nanometers uitgedrukt.

Dan zijn we terug bij milli-, dat dus het duizendste deel aangeeft.

● Vingerhoeden verboden

Nederland was in feite het eerste land in Europa, nog voor Frankrijk, dat definitief overging op het nieuwe ‘eenvormige stelsel van maten en gewichten’. In Frankrijk werd het metrieke stelsel verplicht gesteld bij wet van 10 december 1799, maar het werd zo koel ontvangen dat er binnen een jaar een nieuwe wet kwam, waardoor de nieuwe maten met oude namen mochten worden aangeduid. Toen was de verwarring compleet, en in 1812 draaide Napoleon de klok geheel terug - de mètre werd zelfs geherdefinieerd als 12 decimètres, onderverdeeld in tweeën, drieën, vieren, achten, twaalven en zestienen. Pas op 7 juli 1837 werd het gebruik van het metrieke stelsel geheel verplicht.

Nederland handhaafde na het vertrek van de Fransen het metrieke stelsel. Op 21 augustus 1816 vaardigde koning Willem I een wet uit die het stelsel verplicht stelde vanaf 1 januari 1820. Maar de wetenschappelijke voorvoegsels vond men nog te ver gaan, daarom werden, net als in Frankrijk, oude Nederlandse namen gebruikt voor de metrieke eenheden. Hier leidde dat kennelijk tot minder problemen. De meter werd de ‘Nederlandse el’. Deze kwam overeen met 1,45389 Amsterdamse el of 3,53191 Amsterdamse voet, dus 1 Amsterdamse el was 68,781 centimeter.

Zo ontstond de reeks: 1 el is 10 palmen is 100 duimen is 1000 strepen. Naar boven toe kende men nog de Nederlandse roede van 10 el en de mijl van 1000 el. Oppervlakten gingen meestal wel in ‘vierkante’ maten en niet meer in morgens en pondematen. De vierkante streep was 1 mm², de vierkante duim 1 cm². De vierkante roede heette ook al wel are, en de hectare was een bunder.

Voor inhouden werd de liter aangeduid als kop (voor droge waar) of kan (voor natte waar), en leerde men 1 wisse is 10 mud is 100 schepel is 1000 kop is 10.000 maatjes is 100.000 vingerhoeden. Een vingerhoed is dus een centiliter. Gewichten, ten slotte, liepen vanaf de kilogram omlaag: 1 Nederlands pond is 10 ons is 100 lood is 1000 wichtjes is 10.000 korrel.

Het gebruik van de ‘vreemde’ voorvoegsels vond pas veel later ingang. Het gebruik van de oude Nederlandse namen werd in 1937 bij wet verboden.