Onze Taal. Jaargang 64

[p. 20]

De i in ons alfabet
Ko van Harn - redacteur, Amsterdam

Aan de oude Grieken hebben we de i te danken in de vorm zoals we die nu kennen. Zij waren de eersten die dit teken in hun alfabet opnamen. Griekse kolonisten die zich rond 850 voor Christus in Italië vestigden, brachten de letter naar het westen. Daar kwamen zij in aanraking met de Etrusken, die de Griekse lettertekens ‘leenden’ voor hun alfabet. Het Etruskische alfabet werd vervolgens de basis voor het Latijnse alfabet. De i is de negende letter van ons alfabet en dat is ook de plaats die de letter heeft in het Latijnse alfabet.

De ontwikkeling van de letter i vanaf het begin van onze jaartelling.

In de loop der tijden is het Latijnse alfabet slechts op kleine onderdelen aangevuld en aangepast. De kleine letter i heeft een gedaanteverandering ondergaan (zie de illustratie hierboven). De i werd oorspronkelijk zonder punt geschreven. Dat is zo gebleven tot in de twaalfde eeuw. Pas dan, met de komst van de gotische schrijfwijze, krijgt de letter een accent. Wanneer rond 1450 de boekdrukkunst haar intrede doet, maakt het streepje plaats voor een punt.

● Te veel potige letters

Waarom kreeg de puntloze i in het gotische schrift een accent? De verklaring daarvoor is eenvoudig. In de gotische handschriften werden de letters langer en smaller, waardoor de schrifttekens dichter tegen elkaar kwamen te staan. Dat leidde ertoe dat men letters met elkaar ging verbinden door de onderkanten van voetjes te voorzien. Het was overigens niet voor het eerst in de geschiedenis van het schrift dat men aan elkaar ging schrijven. De Romeinen hadden al een soort doorlopende, verbonden cursief.

Als gevolg van het aaneenschrijven konden woorden met een puntloze i in gotische handschriften ‘onleesbaar’ worden. Dat kwam voor wanneer de i werd geflankeerd door een andere ‘potige’ letter, zoals de u, n, m of i. Een u gevolgd door een i zou je als een w kunnen lezen, een i met een n als een m. Om zulke verwarringen te voorkomen, werd voortaan de puntloze i in het gotische handschrift van een accent voorzien. Met de verbreiding van het gotische schrift werd het steeds gebruikelijker alle i's te accentueren.

Woorden met twee i's achter elkaar waren in die tijd niet uitzonderlijk. We zien in de geschiedenis van het gotische schrift dat men in zulke gevallen de tweede i steeds vaker ging voorzien van een staartje, dat tot onder de schrijflijn werd getrokken. Zo is de letter j ontstaan (zie het handschrift op blz. 21).

Ben Engelhart en Jan Willem Klein schrijven in hun 50 eeuwen schrift - een inleiding tot de geschiedenis van het schrift: ‘De j is niets anders dan een andere schrijfwijze voor de i, die in bepaalde posities gebruikt wordt om verwarring te voorkomen. Beide i-vormen kunnen zowel de i- als de j-klank weergeven. Pas in de zestiende eeuw is het onderscheid tussen de klinker i en de halfvocaal j doorgevoerd. Doordat in onze taal de dubbele ii veel gebruikt werd (om een gerekte ie-klank weer te geven), is op deze manier de specifiek Nederlandse letter ij ontstaan (die onder meer in Zeeuwse dialecten nog steeds als ie uitgesproken wordt).’

● Romeinse I

B. Bischoff schrijft in het standaardwerk Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters dat in de loop van de veertiende eeuw het accent op de i plaats maakt voor een punt. In de veertiende eeuw waren gotische letters nog algemeen in gebruik en noch bij Textura, noch bij Rotuna of Bastarda - de drie grondvormen van het gotische schrift - staat er een punt op de i. Wanneer in 1454 het eerste drukwerk van de uitvinder Johann Gutenberg verschijnt, heeft de i nog steeds een streepje aan de top.

In de beginjaren van de boekdrukkunst werd het gotische handschrift eenvoudigweg nagebootst. Maar al vrij snel veranderde dat. Italië was aan het eind van de vijftiende eeuw in Europa het land met de meeste drukkerijen. Rome was het religieuze centrum van Europa en dat trok drukkers uit andere delen van Europa aan. Het gotische schrift had in het land van de renaissance echter nooit een voedingsbodem gevonden. De gotische schrijfwijze was beperkt gebleven tot noordelijk Europa. Dat dwong de boekdrukkers in Italië andere lettertypen te ontwerpen.

De Duitser Adolph Rusch was in 1464 de eerste drukker die een ‘humanistische’ letter van romeins model gebruikte. Hij drukte als eerste

[p. 21]

een punt op de i. De gebroeders Da Spira en Nicolaas Jenson brachten een paar jaar later ook een romein als drukletter in omloop en ook bij hen zien we een punt op de i. Vanaf die tijd wordt het gebruik van romeinse lettertypen in de boekdrukkunst algemeen en heeft de punt definitief een plaats op de i gekregen.

● Puntjes op de i

De herkomst van de uitdrukking ‘de puntjes op de i zetten’ is niet met zekerheid vast te stellen, maar het ligt voor de hand de bron van de zegswijze te zoeken in de ontstaansgeschiedenis van het gotische schrift. In oudere handboeken wordt ook gesproken over ‘punten’ in plaats van ‘puntjes’ en ‘op de i's’ in plaats van ‘op de i’. In het merendeel van de moderne naslagwerken zet men echter alleen ‘puntjes op de i’.

De betekenis van de uitdrukking heeft zich in de loop der tijden aangepast. In de eerste uitgave van het Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal van P.J. Harrebomée uit 1856-1870 is de uitleg van de zegswijze: ‘Iemand die geen puntje op de I vergeet, is zeer nauwkeurig; en van hem, die puntig of pittig is, of van hem, die waakt tegen misverstand en dubbelzinnigheid, zegt men, dat hij de punten op de I's zet.’ In het Woordenboek der Nederlandsche Taal treft men een soortgelijke omschrijving aan.

Het voorkomen van misverstand en dubbelzinnigheid was ook de functie van het accentueren van de i. Als er nog geen puntjes waren gezet, was het woord niet af. Een monnik die in 1300 vergat de i van een streepje te voorzien, zou onnauwkeurig te werk zijn gegaan.

In de eerste edities van de woordenboeken van Van Dale betekent het zetten van puntjes op de i: ‘iets zeer nauwgezet uitvoeren, behandelen; (ook) iets zeer stipt nagaan’. De uitdrukking krijgt in de zevende druk (1950) een andere betekenis: ‘de (laatste) kleine onjuistheden verbeteren of rechtzetten; een voorstelling van zaken geheel nauwkeurig maken’. Deze omschrijving is in latere edities niet meer gewijzigd. De meeste andere woordenboeken sluiten zich bij de uitleg van Van Dale aan.

De spreekwoordenexplicateur

Een monnik die in 1300 vergat de i van een streepje te voorzien, zou onnauwkeurig te werk zijn gegaan.

Huizinga denkt dat de uitdrukking de puntjes op de i misschien op de bijbeltekst van Mattheus 5:18 slaat, waarin sprake is van de bekende tittel of jota. In de overige literatuur over bijbelse spreekwoorden is er niet veel over te vinden. In Spreekwoorden en zegswijzen uit de bijbel van J. van Delden betekent ‘geen tittel of jota’: ‘volstrekt niets. De tittel is een klein haakje of een kroontje, dat verschillende Hebreeuwse letters siert. De jota is de kleinste letter van het Aramese alfabet. “Eer de hemel en de aarde vergaat, zal er niet één jota of één tittel vergaan van de wet, eer alles zal zijn geschied.” (Matth. 5:18)’ Omdat tittel soms wordt vertaald door ‘stip’ (Canisiusvertaling) of ‘haaltje’ (Willibrordvertaling) zal Huizinga dit verband gelegd hebben; zijn verklaring is echter te vergezocht.

Vijf regels uit een gotisch handschrift. Let u op de streepjes op de i. In woorden met twee achtereenvolgende i's begint de tweede i al wat te zakken. Er staat letterlijk:

Want ic ben dochter sekerlike
Ons heren gods van hemelrike
Die mi soe scoene heft geformeert
En sijt des niet te barenteert (= bevreesd)
Spiegelt v in mijn claer anscijn

(Handschrift I A 24 C, Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, fragment van Die Rose, een Middelnederlandse vertaling van de Roman de la Rose, 14de eeuw.)

Het is nog de vraag in welk taalgebied de uitdrukking voor het eerst in gebruik is geraakt. Het hoeft niet in het Nederlandse-taalgebied te zijn geweest. Ook in het Duits (den Punkt auf das i setzen), het Frans (mettre les points sur les i) en het Engels komen we de uitdrukking tegen. He crosses all his t's and dots all his i's betekent dat hij zeer nauwkeurig is.

Wanneer zet men de punt op de i? De meeste mensen zetten niet meteen een punt wanneer ze een i schrijven. Het moment waarop men dat doet, hangt samen met hoe men schrijft. Iemand die de letters van een woord aan elkaar schrijft, zal puntjes zetten als de laatste letter van het woord opgeschreven is. In de meeste handschriften vallen echter gaten tussen de letters. Als die schrijvers een i schrijven, zullen zij die van een punt voorzien zo gauw er na die i een gat valt.

Van Ko van Harn verscheen in het voorjaar van 1994 het boekje De puntjes op de i, Amsterdam, uitgeverij De Buitenkant, f 24,50. ISBN 90 70386 62 3