Onze Taal. Jaargang 64

[p. 18]

Van kaartenbak tot Koenen [6]
Woordenboeken en grammatica
Redactie Koenen

Van een verklarend woordenboek wordt ook grammaticale informatie verwacht, informatie van morfologische en syntactische aard: Hoe luidt het meervoud van hoen? Hoe construeert men een zin met beu (met of zonder voorzetsel: ik ben er beu van of ik ben het beu)? Is het iemand gehoorzamen of aan iemand gehoorzamen, enz.? Over de wijze waarop grammaticale informatie het best gegeven wordt, bestaat geen consensus onder de woordenboekredacties. En in hoeverre speelt ruimtebesparing een bepalende rol?

Wij willen hier eens twee grammaticale categorieën bij de kop nemen die zich in een wisselende lexicografische aandacht verheugen: de verkleinvorm en het meervoud.

● Zeldzaam of héél courant

Opvallend is dat de verkleinvorm kan ontbreken, niet alleen gedeeltelijk, bijvoorbeeld de regelmatige vormen op -je (Koenen, Van Dale), maar zelfs geheel (Kramers), met dien verstande dat sommige verkleinvormen een aparte ingang krijgen, bijvoorbeeld uitje. Dat in Kramers soms ook min of meer problematische vormen als karbonaadje en machientje ontbreken, wekt verbazing. Het is waar dat een goede grammatica de regels formuleert waarmee het merendeel van de verkleinvormen voortgebracht kan worden, maar zeker in een schoolwoordenboek als Koenen mag een royale handreiking niet ontbreken.

Maar ook het al of niet gebruikelijk zijn van de verkleinvorm is een probleem: betekent het ontbreken van een vorm als bolleboosje dat de verkleinvorm zeldzaam is of even courant als doosje? Op dit punt mogen we van de woordenboeken niet te veel verwachten. Uiteraard kan het ontbreken van een woord of vorm ook berusten op een nalatigheid: niemand zal beweren dat de bewerker van de tiende druk van Van Dale de verkleinvorm wandelingetje niet kende of niet erkende als correct Nederlands. Ook het ontbreken in de Grote Koenen van brilletje, ezeltje en vondelingetje, om er slechts een paar te noemen, lijkt een kwestie van onzorgvuldigheid. Maar niet alles is evident: het ontbreken in veel woordenboeken van podiumpje zou op onvoldoende frequentie kunnen wijzen. Het niet opnemen van etuitje (niet etuietje zoals skietje!) in de twaalfde druk van Van Dale lijkt weer op slordigheid

Betekent het ontbreken van een vorm als bolleboosje dat de verkleinvorm zeldzaam is of even courant als doosje?

te berusten, maar hoe zit het met de afwezigheid van wandelingetje in deze druk? Wanneer we ons realiseren dat ook het meervoud wandelingen ontbreekt, dringt het wellicht tot ons door dat we voor de morfologische informatie verwezen worden naar het artikel -ing, welk procédé het voordeel heeft dat niet bij ieder woord op -ing meervoud en verkleinvorm aangegeven hoeven te worden.

● Inconsequente systemen

Maar als we achter buiteling de verkleinvorm -etje aantreffen, zijn we er niet helemaal zeker van het systeem doorgrond te hebben. Onze onzekerheid neemt toe als we bij haring zowel het meervoud als de verkleinvorm vermeld zien, maar bij bokking geen van beide (in het artikel ²-ing komen bokking, haring, paling, spiering en wijting aan bod); ze slaat om in een nieuwe zekerheid: er zijn in de twaalfde druk van Van Dale twee systemen. Het oude, dat de gebruiker ter plaatse wil helpen, en een nieuw principieel ander systeem, dat door opname van voor- en achtervoegsels als ingang meer van de opbouw van woorden wil laten zien en dat tevens ruimte bespaart door bij afleidingen en samenstellingen met het grondwoord als laatste deel niet meer de morfologische informatie te geven die bij het grondwoord is verstrekt. Zou er in de twaalfde druk sprake zijn van een overgangsfase tussen de genoemde systemen?

Ook in Koenen hebben we de behoefte om ruimte te besparen gecombineerd met de behoefte om woordvorming te demonstreren. Zie bijvoorbeeld het artikel houder waaronder vijfentwintig opnoemers (samenstellingen met -houder) figureren waarvan een derde niet zelfstandig is opgenomen.

Een ander, onverwacht voorbeeld van ruimtebesparing vinden we in Prisma Woordenboek Nederlands. Hier wordt de meervoudsuitgang -en stelselmatig weggelaten tenzij er complicaties optreden van het type hof-hoven en kaas-kazen. De meervouden op -s worden dus gegeven. Daarnaast treffen we de aanduiding ‘gmv’ (‘geen meervoud’) aan, bijvoorbeeld bij aanleg. Helaas wordt hiervan geen systematisch gebruik gemaakt, zodat de gebruiker van het woordenboek zich afvraagt of brein valt in de categorie ‘mv -en’ of in die van ‘gmv’. In Wolters' Spellinggids (1989) lezen we dat het meervoud breinen is, maar in de negentwintigste druk van het Koenen-handwoordenboek ontbreekt dit meervoud, ten onrechte.

● Nieuwe meervouden

We mogen dit artikel niet besluiten zonder te melden dat er in het Ne-

[p. 19]

derlands een sterke neiging valt waar te nemen om het aantal meervouden uit te breiden, zodat de Woordenlijst ook op dit punt aan revisie toe is, maar zeker niet alleen zij. Koenen is redelijk progressief op dit punt, maar de volgende druk van het handwoordenboek zal ongetwijfeld weer een aantal meervouden toevoegen, wellicht ook mythes, inmiddels een serieuze concurrent van mythen. En veel meer vormen maken hun opwachting: aanpakken, (Van Dale zegt ‘g.mv.’), aanschaffen, aardes (planeten à la aarde) alarmen, applauzen, beginnen, bewinden, bonjes, chantages, droogtes, embargo's, gezagen, herfsten, huisraden, insulines, kringlopen, luchtdrukken, mortels, nationalismen, omvangen, overleggen, planningen, publieken, roven, soffen, thuisfronten, toekomsten, voorkeuren, zelven, zwemen (‘schakeringen en tinten, nuances en zwemen’, citaat uit de Volkskrant). En soms weet een vorm zich tientallen jaren te verbergen, zoals wanen, dat, zonder zeldzaam te zijn, in verschillende moderne woordenboeken schittert door afwezigheid.

Andere vormen komen slechts incidenteel voor en kunnen in een schoolwoordenboek als Koenen (voorlopig) gemist worden, bijvoorbeeld bewinden, zoals in ‘postkoloniale bewinden’ (radio). Het opnemen van de bevoegde gezagen in de Grote Koenen en in de kleinere familieleden zal niet door iedereen gewaardeerd worden, maar schreef de heer J.L. Heldring niet al jaren geleden: ‘Deze meervoudsvorm is niet noodzakelijkerwijs fout, maar wèl nieuw’? De woordenboekredacties kunnen dit soort uitspraken niet voldoende ter harte nemen.