Onze Taal. Jaargang 64

[p. 14]

Jacques Arends - medewerker Vakgroep Alg. Taalwetenschap, Universiteit van Amsterdam
De wetenschap van het woord

Enige tijd geleden verscheen De wetenschap van het woord, een vertaling door P. Seuren van een inleiding in de taalwetenschap van de beroemde taalpsycholoog Miller. Dit even degelijke als prachtig geïllustreerde boek geeft ook niet-ingewijden de kans kennis te nemen van de verworvenheden van de psycholinguïstiek. De lopende tekst is doorschoten met kleinere teksten in kaders, die details behandelen. Om u een indruk van het boek te geven, zijn naast de korte beschouwingen van Arends twee van dergelijke kaderteksten afgedrukt.

Er komen wel veel boekjes over het verschijnsel taal op de markt, maar er is nauwelijks gepopulariseerde literatuur beschikbaar over de wetenschap die zich met dit verschijnsel bezighoudt, de taalwetenschap. De publikatie van de Nederlandse vertaling van The science of words van de vooraanstaande Amerikaanse taalpsycholoog George Miller maakt aan deze onbevredigende situatie gelukkig voor een deel een einde. Dit boek biedt een schitterend overzicht van waar het in de psycholinguïstiek en de theoretische taalkunde, twee sterk verwante disciplines, om gaat.

● Handige oplossing

Een struikelblok bij het populariseren is de ingewikkeldheid van het verschijnsel taal en de abstractie van de theorieën daarover. Miller weet dit probleem heel handig te omzeilen door zich te concentreren op het taalniveau dat voor leken waarschijnlijk het meest herkenbaar en inzichtelijk is: dat van het woord. Het knappe van het boek is dat ondanks deze fundamentele beperking het verschijnsel taal toch in zijn volle diepte tot zijn recht komt. Miller bereikt dat door zich niet te beperken tot het woord als opzichzelfstaand, geïsoleerd geheel, maar door voortdurend wat hij noemt de ‘driehoeksverhouding’ van het woord in het oog te houden: het woord als begrip, als klankuiting en als syntactische functie. Dat stelt hem in staat op een geïntegreerde manier ook andere taalniveaus dan het puur lexicale in zijn beschouwing te betrekken. Tot die andere niveaus behoren de spraakklanken waaruit woorden zijn opgebouwd, en de woordgroepen en zinnen die uit combinaties van losse woorden bestaan. Waar het hierbij vooral om gaat, zijn niet zozeer die uiterlijk waarneembare elementen als zodanig, maar veel meer de principes die aan hun ‘gedrag’ ten grondslag liggen, zoals de regels die bepalen wanneer een zin wel of niet goed in elkaar zit.

Hoe komen kinderen hier uit? (Illustratie uit De Wetenschap van het woord)

Maar veruit de meeste aandacht gaat toch uit naar het woord, niet in de eerste plaats naar zijn ‘zichtbare’ eigenschappen, zoals de syntactische categorie (woordsoort) waartoe een woord behoort, maar naar wat daarachter schuilgaat. Tot die ‘verborgen’ eigenschappen behoren met name de verschillende aspecten van de betekenis van het woord, en wat Miller daarover weet te vertellen is ronduit fascinerend. Dat bereikt hij door voortdurend uit te gaan van het woord als cognitief verschijnsel, als onderdeel van ons mentale lexicon. Met dat laatste wordt bedoeld de in onze hersenen opgeslagen, uiterst complexe lexicaal-conceptuele structuur die het ons mogelijk maakt de wereld om ons heen te categoriseren en te differentiëren. Bovendien is deze structuur in staat zichzelf voortdurend te reorganiseren bij iedere opname van een nieuw woord of concept.

Datgene wat het onderzoek naar het mentale lexicon zo moeilijk maakt, namelijk dat het niet direct waarneembaar is en dus alleen langs indirecte weg kan worden bestudeerd, is tegelijkertijd wat lezing van Millers boek tot zo'n boeiende ervaring maakt: het is een mentale ontdekkingsreis naar ‘de achterkant’ van het woord en van de taal, waarbij duidelijk wordt hoe onverwacht subtiel een zo alledaags stuk gereedschap als onze woordvoorraad in elkaar zit. Iedereen die door dit boek kennis neemt van de verbazend ingewikkel-

[p. 15]

de structuur van dit gereedschap, kan niet anders dan een groot ontzag krijgen voor het bouwwerk van de taal en van het taalvermogen.

Het Eskimo-vocabulaire voor sneeuw

Wanneer een begrip in een bepaalde groep belangrijk is, is de kans groot dat de taal van die groep er een woord voor heeft. Bergbewoners hebben een woord voor ‘berg’, maar mensen die in de vlakte wonen en nooit een berg hebben gezien, bezitten daar ook geen woord voor. Verder geldt: hoe belangrijker iets is, hoe meer woorden ervoor zullen zijn. Wanneer een taal bijvoorbeeld veel woorden blijkt te hebben voor allerlei soorten en toestanden van bamboe, dan weet de antropoloog dat voor die mensen bamboe heel belangrijk is. Maar het is niet per se nodig om andere culturen te bestuderen teneinde lexicale specialisatie aan te treffen. Schilders hebben veel woorden voor kleuren, chemici hebben een groot vocabulaire voor chemische verbindingen, paardenhandelaren en ruiters herkennen allerlei soorten paarden. Elke beroepsgroep ontwikkelt zijn eigen vaktaal om over dingen te kunnen praten die voor het vak belangrijk zijn.

Om die reden is het opmerkelijk dat één bepaald geval van lexicale specialisatie heel bijzonder tot de verbeelding van de linguïsten en zelfs van het algemene publiek is gaan spreken en zo vaak genoemd wordt, namelijk het Eskimo-vocabulaire voor sneeuw. Het ligt voor de hand dat sneeuw een belangrijke rol speelt in het leven van de Eskimo's, en dus dat hun taal (of preciezer gezegd, de Inupik- en Yupik-taalfamilies, gesproken door Eskimo's van Siberië tot Groenland) er een aantal woorden voor zal hebben. De vraag is echter: hoeveel verschillende woorden hebben ze eigenlijk voor sneeuw? Rondom deze vraag heeft zich een mythe ontwikkeld als zou de Eskimotaal honderden woorden hebben om allerlei soorten en gradaties van sneeuw aan te duiden, een extravagante vorm van lexicale specialisatie, die men soms aangehaald vindt om te laten zien hoezeer ‘primitieve’ mensen de werkelijkheid anders dan wij in kaart brengen.

De antropoloog Franz Boas (1858-1942).

De antropoloog Laura Martin heeft deze mythe kunnen terugvoeren op een passage in het boek van Franz Boas, Handbook of American Indian Languages, van 1911, waar hij opmerkt dat het Eskimo kennelijk verschillende woorden heeft voor sneeuw: aput voor sneeuw op de grond, gana voor vallende sneeuw, piqsirpoq voor jagende sneeuw, en qimuqsuq voor een sneeuwstorm. Dit aantal begon toe te nemen in 1940, toen Benjamin Lee Whorf een populair-wetenschappelijk artikel publiceerde en daarin wat overdreef. Hij beweerde dat het Eskimo aparte woorden heeft voor vallende sneeuw, sneeuw op de grond, paksneeuw, smeltende sneeuw, jagende sneeuw en nog andere soorten. Naarmate het lezend publiek dit interessanter vond, werden de beweringen vager: ‘Eskimotalen hebben veel verschillende woorden voor sneeuw’. Het woord veel werd daarna omgezet in negen, achtenveertig, honderd, tweehonderd. Momenteel is het een welhaast onvermijdelijk onderwerp van conversatie wanneer de verscheidenheid van de menselijke talen ter sprake komt.

De linguïst Geoffrey Pullum heeft recentelijk op deze Eskimo-sneeuwinflatie gewezen. Hij vraagt zijn lezers om, telkens wanneer ze deze onzin opnieuw horen, op te staan en luid te verklaren dat het gezaghebbende woordenboek van C.W. Schulz-Lorentzen, Dictionary of the West Greenlandic Eskimo Language, uit 1927, precies twee woordstammen geeft voor sneeuw: qanik voor ‘sneeuw in de lucht’ of ‘sneeuwvlok’, en aput met de betekenis ‘sneeuw op de grond’, en de spreker vervolgens uit te dagen er meer te noemen. Dat, zo zegt hij, zal u niet bepaald de meest geliefde persoon onder de aanwezigen maken, maar u zult dan tenminste opkomen voor de waarheid en voor de normen van verantwoord omgaan met feiten in de taalkunde.

Kadertekst uit De Wetenschap van het woord

● Binnen heldere kaders

Het boek is vertaald en voor het Nederlands bewerkt door een van de meest vooraanstaande Nederlandse taalkundigen, de semanticus en theoretisch-taalkundige Pieter Seuren. In tegenstelling tot wat leken vaak van taalkundigen verwachten, zijn de meesten onder hen nou niet bepaald begaafde stilisten. Dit geldt gelukkig niet voor Seuren. Zijn Nederlands is helder, rustig en verzorgd; het bevat noch het ‘boomschorsproza’ dat veel wetenschappelijke literatuur kenmerkt, noch het opgewonden jij-en-jou-taaltje van sommige populaire werkjes. Bovendien weet hij als vertaler-bewerker precies waarover het gaat, en dat is bij een abstract onderwerp als het mentale lexicon een groot voordeel.

Het boek is prachtig uitgegeven en bevat, behalve een groot aantal functionele, vaak zeer fraaie illustraties, een index, een chronologisch overzicht van belangrijke ontwikkelingen in het woordonderzoek, en suggesties voor verdere literatuur. Deelonderwerpen worden in aparte kaders behandeld. Hiertoe behoren ook de afbeeldingen en mini-biografieën van belangrijke taalonderzoekers, die in sommige gevallen ook voor professionele taalkundigen verrassend kunnen zijn; de foto van de grote antropoloog Franz Boas, grondlegger van de linguïstische antropologie - in Eskimo-kleding zittend op het poolijs bij een hengeltje - was dat voor mij in elk geval wel. Het boek is goed toegankelijk voor iedere ontwikkelde leek die werkelijk belang stelt in de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek van het mentale lexicon. Dat hij zich daarbij enige inspanning zal moeten getroosten, spreekt vanzelf: de inzichten van de quantumfysica of de moleculaire biologie kan men zich immers ook niet zonder enige moeite eigen maken. En aangezien het moderne taalonderzoek zich, wat de wetenschappelijke geavanceerdheid betreft, op een vergelijkbaar niveau bevindt, moet men enige moeite doen om er kennis van te nemen. Die moeite wordt echter ruimschoots beloond door het inzicht dat de lezer krijgt in hoe het woord en de taal, als het ware in hemzelf verborgen, in elkaar zitten.

George A. Miller, De wetenschap van het woord. De hersenen als zetel van de taal (vertaald en bewerkt door Pieter A.M. Seuren), Natuur & Techniek, Maastricht/Brussel, 278. blz. (geb.), f 74,50.
ISBN 90 73 035 15 5