Onze Taal. Jaargang 64

[p. 13]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

De/het Aviodome?

? Het luchtvaartmuseum op Schiphol heet Aviodome. Dome verwijst naar de koepelvorm van het gebouw, en avio naar de functie van het museum. In een artikel over dit museum schreef ik het Aviodome. Dat werd door een medewerker van het museum veranderd in de. Maar een eindredacteur maakte er later weer het van. Wat is het beste: de of het?

! Bij eigennamen als Aviodome doen zich - net als bij leenwoorden en afkortingen - vaker problemen voor bij het bepalen van het geslacht en het lidwoord. Renkema stelt in de Schrijfwijzer dat de keus voor de of het in zulke gevallen veelal bepaald wordt door associatie: we zeggen de Matterhorn omdat we aan de berg denken, en het Louvre omdat we daarmee het museum bedoelen.

De medewerker die uw het in de veranderde, doet dat vermoedelijk op grond van zijn kennis over de totstandkoming van de naam. Omdat hij weet dat avio naar de functie van het museum verwijst, en dome (Frans: le dôme) naar de koepelvorm of de dom, kiest hij voor de. Voor hem is aviodome een samenstelling. En in het Nederlands is het rechterdeel daarvan bepalend voor het geslacht en dus voor het lidwoord. Het is de huisdeur omdat het ook de deur is.

Maar de meesten zullen in de verzonnen naam Aviodome geen samenstelling (meer) herkennen. Voor hen is die niet opdeelbaar. Zij zullen de naam Aviodome als geheel associëren met waar hij naar verwijst: het museum. En omdat museum een onzijdig woord is, ligt het Aviodome daarom meer voor de hand. Wij adviseren dan ook het.

Ken of kan ik Nederlands?

? Met mijn ouders heb ik een meningsverschil over de zin Ik ken/kan Nederlands. Volgens mij moet het kan zijn. Er staat zelfs een weddenschap op. Wie wint?

! Helaas, die weddenschap verliest u: Ik ken Nederlands is beter dan Ik kan Nederlands.

Een van de betekenissen van kennen is: ‘door onderricht of oefening bedrevenheid hebben in of een duidelijk begrip hebben van...’ Ook van een taal kun je zeggen dat je haar kent: je bent dan in staat om je erin uit te drukken en/of haar te begrijpen.

Kunnen betekent onder andere: ‘het door aanleg/oefening verkregen vermogen bezitten om iets te doen’. Die betekenis lijkt sterk op die van kennen. Maar er is ook een verschil: na kunnen moet een aanvulling met een ander werkwoord volgen. Goed is: Ik kan Nederlands spreken. Voor kennen geldt die voorwaarde niet: Als je een beetje Nederlands kent, kun je nog niet vlot Nederlands spreken.

Dat neemt niet weg dat kennen en kunnen in het informele taalverkeer heel vaak verwisseld worden in dit type zinnen. Voor velen is er dan ook niets mis met Ik kan Nederlands. Van Dale (12de druk) bevestigt dat door bij kunnen te vermelden: ‘(inform. en gew.) (kennen) zij kon geen woord Nederlands’. Maar in de standaardtaal heeft ‘Zij kent geen woord Nederlands’ nog steeds de voorkeur.

Wie wordt iets gewaar?

? In een dictee kwam de volgende zin voor: ‘Dat word(t) je al ruim van te voren gewaar.’ Ik schreef wordt. Fout, volgens de docent, want het onderwerp (je) staat achter de persoonsvorm. Maar volgens mij is je helemaal geen onderwerp maar meewerkend voorwerp; dat is dan onderwerp. Een argument voor mijn standpunt vond ik in Van Dale. Die geeft als voorbeeldzin ‘dat zal je gewaarworden’. Zal is derde persoon enkelvoud en past dus niet bij je maar bij dat. Heb ik gelijk?

! Nee, uw docent heeft gelijk. Gewaarworden is een overgankelijk werkwoord: het vereist een onderwerp dat iets kan waarnemen, en een voorwerp dat waargenomen kan worden. In ‘Je wordt dat gewaar’ kan alleen je waarnemend onderwerp zijn; dat is het voorwerp dat wordt waargenomen. En omdat het onderwerp je achter de persoonsvorm staat, vervalt de t: ‘Dat word je gewaar.’

Je is in deze zin vervangbaar door jij, niet door jou. Ook dat bewijst dat je het onderwerp van deze zin is. En er is nóg een bewijs: als we dat vervangen door een meervoud, heeft dat geen invloed op het getal van de persoonsvorm. Die richt zich immers naar het onderwerp (je):

1	Dat word je gewaar.
2	Deze dingen word je gewaar.
3	*Deze dingen worden je gewaar.

We vinden in het Woordenboek der Nederlandsche Taal precies hetzelfde voorbeeldzinnetje als in Van Dale, maar nu met zul in plaats van zal: ‘Dat zul je gewaarworden!’ Waarom schrijft Van Dale dan zal? Tegenwoordig wordt het persoonlijk voornaamwoord je steeds vaker gecombineerd met een werkwoordsvorm voor de derde persoon, vooral waar je de betekenis ‘men’ heeft. Bijvoorbeeld: ‘Je zal met dit weer toch maar buiten moeten werken!’. Daarmee verandert echter niets aan het gegeven dat je het onderwerp is van zo'n zin. (Zie voor zul/zal ook het juninummer van 1993, blz. 135.)

50% van de aannemers betaalt/betalen

? Welke persoonsvorm en welk verwijswoord moet ik gebruiken in de volgende zin: ‘50% van de aannemers betaalt/betalen zijn/hun werknemers zwart uit’?

! De kern van de woordgroep 50% van de aannemers is 50%. Van de aannemers is daar een bepaling bij. De persoonsvorm richt zich naar de kern. Omdat 50% (of: ‘de helft’) een enkelvoudig begrip is, zeggen we 50% betaalt zwart en niet 50% betalen zwart. Daarom is het: 50% van de aannemers betaalt zwart.

Ook het verwijswoord moet zich aanpassen aan de kern, dus aan 50% en niet aan aannemers. Procent is een onzijdig begrip. Daarnaar verwijzen we met zijn. Goed is dus: ‘50% van de aannemers betaalt zijn werknemers zwart uit.’