Onze Taal. Jaargang 63

[p. 307]

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Eetgerei

In de zeventiende eeuw zat in het bestek een bestek: het foedraal bevatte een mes, een lepel en een vork. Eerst was bestek de naam van de bedekking, later die van de inhoud. Twee maanden geleden heb ik u beloofd iets meer te vertellen over die inhoud. Laten we eens kijken naar de benamingen van de woorden voor het eetgerei in enkele Germaanse talen, waarbij ik het Zweeds als vertegenwoordiger van de Noordgermaanse talen neem:

Nederl.	Fries	Duits	Engels	Zweeds
mes	mês	Messer	knife	kniv
lepel	leppel	Löffel	spoon	sked
vork	foarke	Gabel	fork	gaffel

Hoe zit het nu met de etymologieën van al deze vormen?

Mes/Messer/mês is een verkorting van een woord dat nog te vinden is in het Oudengelse meteseax ‘spijsmes’. Het eerste deel mete komt in het Zweeds voor als mat ‘voedsel’ en heeft zich in het Engels ontwikkeld tot meat ‘vlees’. Het is verwant met ons woord moes. Het tweede deel seax ‘mes’ is in het Zweeds blijven bestaan als sax ‘schaar’ en heeft iets te maken met onze zaag. De s in mes is van dit tweede deel afkomstig, de me komt van mete.

Het Engels en het Zweeds gebruiken knife/kniv. In het Engels is het een leenwoord uit het Oudnoors; het werd in de Vikingtijd overgenomen, toen Engeland lang onder Deense heerschappij leefde. Hetzelfde woord knijf bestaat in regionaal Nederlands nog als ‘knipmes’. In het Middelnederlands betekende het ‘lang, puntig mes, ponjaard’. Het Fries kent het als kniif of knyft ‘(groot) zakmes’. Jin yn jins eigen knyft snije wil zoveel zeggen als ‘zichzelf te pakken hebben’. In het Duits is Kneif ‘kort, gekromd mes’ verouderd. Het Frans heeft canif ‘zakmes’ overgenomen uit het oude Frankisch, ook een Germaanse taal. Het wordt er ook figuurlijk gebruikt: donner un coup de canif dans le contrat (de marriage) betekent ‘vreemd gaan, ontrouw zijn’. Er is een etymologische relatie tussen knijf en knijpen/knippen.

● Lebberen met een lepel

Over lepel/leppel/Löffel valt niet zoveel te zeggen. Lepel is verwant met leppen ‘met kleine teugjes drinken’, en wellicht ook met lip. We moeten uitgaan van een oud Germaans werkwoord met de stam lap ‘likkend slurpen’, dat in het Zweeds nog te vinden is als lapa ‘lebberen’ en in het Engels als to lap ‘oplikken’. Een lepel was een ‘slurpgereedschap’.

Het Engels en het Zweeds hebben van hun slobberwerkwoord geen benaming voor het eetwerktuig afgeleid. De Engelse spoon is onze spaan en de Friese

spoen/spoan(ne)/spuon ‘spaander’. In het Engels en het Fries veranderde de Germaanse aa voor een n in een oo, die dan later weer tot een oe kon worden (de oo in spoon wordt ook als een oe uitgesproken) of in het Fries tot een tweeklank. We kunnen de spoon vergelijken met de moon, Nederlands maan en Fries muonne.

Het Zweedse woord sked komt overeen met het Nederlandse schede, dat bij het werkwoord scheiden hoort. Schede moet oorspronkelijk ‘gespleten lat’ hebben betekend. En zoals een spaander tot een lepel kon worden, zo kon een gespleten lat dat natuurlijk ook.

● Eten met de mestvork

Ten slotte de vork. Dat was aanvankelijk een ijzeren gaffel, een lange staaf die uitliep in twee tanden: een landbouwwerktuig, een hooivork, een mestvork. Die betekenis heeft het Duitse Forke en het in Zweedse dialecten voorkomende fork nog steeds. In het Nederlands, het Fries en het Engels is er pas vrij laat de betekenis ‘prikvoorwerp aan tafel’ bijgekomen (zie het oktobernummer van Onze Taal). Vork is ontleend aan het Latijnse furca. Als koopwaar van handelaren kwam de vork al in de Romeinse tijd naar het noorden en verving daar de houten gaffel.

Opvallend is dat de Duitsers en de Zweden juist niet met de vork zijn gaan eten. Zij hebben gekozen voor de gaffel, die in het Hoogduits klankwettig een Gabel was geworden. In het Duits bestaat wel de scheepsterm Gaffel, maar die is uit het Nederlands of het Nederduits afkomstig. De etymologie van gaffel is onbekend. Het woord komt uitsluitend in Keltische en Germaanse talen voor. In de Scandinavische talen is het een leenwoord uit het Nederduits.

Het is boeiend om waar te nemen hoe verwante talen, die alle hetzelfde basismateriaal in huis hadden, tot een verschillende keuze voor de benaming van hun eetgerei zijn gekomen.