Onze Taal. Jaargang 63

[p. 298]

‘Happy, aber nicht glücklich’
Het Nederlands als wetenschapstaal
Frans van Mieghem - wetenschapsjournalist, Amstelveen

Hoe vertaal je het Duitse glücklich in het Engels? Het lijkt eenvoudig. Maar volgens prof. C.J.M. Schuyt zijn veel begrippen, ook in de sociale wetenschappen, te cultureel beladen om ze exact te kunnen vertalen. Dat is tegelijk de redding voor het Nederlands in die vakgebieden.

Niet iedereen reageert even bedaard als het gaat over de rol van het Nederlands in de hedendaagse wetenschap. Er moet eens een Nederlandse professor geweest zijn die een buitenlandse medewerker zijn excuses liet maken omdat hij een Engelstalig curriculum vitae had ingeleverd. Dat verhaal kwam naar voren uit het publiek tijdens een themabijeenkomst op 9 mei 1994 over de toekomst van het Nederlands als wetenschapstaal, georganiseerd door de Afdeling Letterkunde van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Toegeven dat dit soort emoties een rol kunnen spelen bij dit onderwerp, daar wilde een aantal uit Nederland afkomstige sprekers echter niet aan. Het past immers slecht bij het imago van openheid en verdraagzaamheid ten opzichte van andere culturen dat Nederlanders zichzelf zo graag aanmeten. Het relaas werd dan ook liever afgedaan als een incident. Toch was er af en toe wel degelijk een zekere onvrede te bespeuren over de vanzelfsprekendheid waarmee het Engels het Nederlands soms vervangt.

● Internationaal tintje

Dat de hedendaagse wetenschapper de Engelse taal niet uit de weg moet gaan, daarover lijkt iedereen het eens. Internationale uitwisseling van kennis is belangrijk. Maar het Engels wordt ook nogal eens gebruikt in situaties waarin dat geen enkele zin lijkt te hebben. Hoe gek het ook klinkt, het komt voor dat Nederlandstalige wetenschappers zelfs Engels gebruiken als ze zich tot andere Nederlandstaligen richten. Het Engels geeft het werk van de wetenschapper een internationaal tintje en dat is goed voor zijn reputatie. Deze ontrouw aan de moedertaal uit prestige-overwegingen roept protesten op. De wetenschapper moet zich verbonden weten met zijn eigen taal en

Het publiceren in het Engels komt de wetenschappelijke kwaliteit soms juist helemaal niet ten goede

de samenleving waarin hij thuishoort, zo werd een aantal jaren geleden al betoogd tijdens een symposium over het Nederlands als taal van de wetenschap.

Ook werd er destijds geklaagd over het oneerlijke ‘publikaties tellen’. Het aantal publikaties van een wetenschapper of onderzoeksgroep wordt vaak als maat genomen voor de vakbekwaamheid. Engelstalige publikaties zouden daarbij hoger aangeslagen worden dan Nederlandstalige, ongeacht de inhoudelijke kwaliteit. Dat moest veranderen, vond men. Juist het Nederlands verdient het om van hogerhand gestimuleerd te worden. Maar die aanbeveling lijkt niet veel effect gehad te hebben: klachten over achterstelling van Nederlandse publikaties waren ook tijdens de recente bijeenkomst herhaaldelijk te horen. Of deze bijeenkomst daarin wél verandering zal brengen, valt dan ook te betwijfelen.

● Onvertaalbare begrippen

Nieuwe argumenten waren er wel: het publiceren in het Engels komt de wetenschappelijke kwaliteit soms juist helemaal niet ten goede, zo meende de socioloog prof. C.J.M. Schuyt van de Universiteit van Amsterdam. Het is maar de vraag of je specifiek Nederlandse onderwerpen, bijvoorbeeld het onderwijs in Nederland, dan nog wel in detail kunt beschrijven. Hoe vertaal je bijvoorbeeld zoiets als mavo in het Engels? Je ontkomt niet aan een beschrijving van het Nederlandse onderwijsstelsel, ‘maar dat resulteert in geschiedschrijving’, aldus Schuyt. Cultuurgebonden begrippen zijn dus in feite onvertaalbaar. Hoe subtiel de precieze betekenis van een woord met een cultuur verbonden kan zijn, illustreerde hij met een uitspraak van de Oostenrijks-Amerikaanse socioloog en filosoof Schutz. Die sprak na twintig jaar in de Verenigde Staten te hebben gewoond: ‘I'm happy, aber glücklich bin ich nicht.’

[p. 299]

Schuyt sloot zich aan bij de voorstanders van een tweetalenbeleid: zoveel mogelijk in het Nederlands publiceren en alleen het beste onderzoekswerk ook in het Engels; als het onderwerp zich daar tenminste toe leent. Zijn boodschap lijkt: zolang we maar redelijk blijven en alleen Engels gebruiken als dat wetenschappelijk gezien wenselijk is, blijft er steeds een rol voor het Nederlands weggelegd.

In de exacte wetenschappen is de positie van het Nederlands minder rooskleurig. Prof. J.J.M. Beenakker, fysicus, schetste de situatie tamelijk onbewogen: 92 procent van de wetenschappelijke publikaties voor dit vakgebied wordt tegenwoordig in het Engels geschreven. Contact met het lekenpubliek blijft volgens hem echter essentieel en daarvoor is het Nederlands wél onmisbaar. Helaas klonk op dit punt ook nog steeds de aloude klacht dat juist te weinig wetenschappers zich geroepen voelen tot het populariseren van hun vak.

● Verstoord evenwicht

Van een heel andere allure was het betoog van de Gentse hoogleraar M.L.L.V. Storme. Niet de redelijkheid, zoals die onder anderen werd voorgestaan door Schuyt, maar de liefde voor het Nederlands leek zijn uitgangspunt. En niet te vergeten een grondige afkeer van de ‘verschralende invloed’ die van het naar zijn zeggen zelf verschraalde Engels zou uitgaan. Nederlandstaligen zijn meer wereldburger dan mensen die een internationale taal als moedertaal hebben, aldus Storme, omdat ze meer gedwongen worden vreemde talen te leren. Maar het evenwicht tussen die vreemde talen is volgens hem verstoord: het Engels heeft in de wereld een monopoliepositie veroverd en vormt zo een bedreiging, ‘zelfs een grotere dan het Frans ooit is geweest in België’.

Of Storme nu gelijk heeft of niet, bij zijn hartstochtelijke pleidooi voor het behoud van het Nederlands stak de ‘redelijkheid’ van de Nederlandse sprekers schril af. En aan het eind van de middag is de verleiding groot om de verklaring voor die Nederlandse houding te zoeken in Stormes constatering dat men ‘in Nederland nooit eerder te maken heeft gehad met reële concurrentie van andere talen’.