Onze Taal. Jaargang 63

[p. 286]

‘De moeder aller x’ - een arabisme
Nicoline van der Sijs - lexicografe/redacteur, Utrecht

De Golfoorlog heeft weinig Arabische sporen in het Nederlands nagelaten. In het Klein Woordenboek van de Golfcrisis (Amsterdam 1991) van Max Pam staan slechts enkele Arabische woorden, waarvan de meeste al jaren in de Nederlandse woordenboeken voorkomen (emir, hadj, imam, islam, kalief, moefti, moslim, mullah, sjeik), en andere alweer tot de vergetelheid behoren. Weet u nog dat hejab, jilbab namen voor sluiers zijn, en khamsin, shamalse namen voor bepaalde winden? Hoppenbrouwers noemt in zijn Jongerentaal uit 1991 scud (met peren) als uitroep van ongenoegen, ‘waarschijnlijk eendagsvlieg uit de tijd van de Golfoorlog’.

● Uitzonderlijk populair

Er is echter één uitzondering: de uitdrukking de moeder aller x of de moeder van alle x. De Iraakse leider Saddam Hussein heeft de uitdrukking geïntroduceerd in zijn befaamde uitspraak: ‘De Golfoorlog is de moeder van alle oorlogen’ (Pam), of: ‘de moeder aller veldslagen’ (NRC Handelsblad 1-3- en 12-4-1991). En in 1991 verscheen een boekje getiteld De moeder aller veldslagen. Kroniek van de Golfoorlog (de Volkskrant, Amsterdam 1991).

Max Pam is er niet zeker van of de moeder aller x een versleten Arabische uitdrukking is, of een door Saddam Hussein bedachte frase. Navraag bij de arabist Roel Otten leverde het volgende op. In de koran wordt reeds enkele malen gesproken over de moeder der, bijvoorbeeld in de moeder der steden (Mekka). In moderne Arabische woordenboeken wordt het Arabische umm vertaald met ‘moeder, oorsprong, basis, essentie’ en dergelijke, met als voorbeelden: de moeders der gebeurtenissen ‘de belangrijkste gebeurtenissen’, de moeders der kwesties ‘de belangrijkste problemen’, de moeders der deugden ‘de hoofddeugden’.

De uitdrukking de moeder aller x is onmiddellijk in het Nederlands overgenomen en ontdaan van zijn oorlogszuchtige context. Nu, drie jaar na de Golfoorlog, wordt de uitdrukking nog steeds gebezigd, en het ziet ernaar uit dat het een blijvertje is. Hieronder volgen voorbeelden uit NRC Handelsblad, waarbij tussen haakjes het onderwerp vermeld wordt waarop de uitdrukking betrekking heeft en de datum waarop ze in de krant stond.

De oorspronkelijke oorlogsmetafoor wordt het meest gebruikt in een sportieve context: de moeder aller zwemslagen (de schoolslag; 5-8- en 14-12-1993), de moeder aller sporten (atletiek; 2-3-1992, 13- en 19-8-1993), de moeder aller Wedstrijden (PSV-Ajax; 12-2-1993), de Moeder Aller Finales (uiteraard het wereldkampioenschap voetbal; 23-7-1994).

Ook in politiek verband wordt de uitdrukking vaak gebezigd: de Moeder aller Verdragen (EG-verdrag gesloten in Maastricht; 1-2-1993), de moeder aller guerrilla's (over Joegoslavië, 30-12-1992 en 13-1-1993). In een recensie van het boek van Pam in NRC Handelsblad van 19 juni 1993 wordt over de inval van Saddam Hussein gezegd: ‘De timing van zijn invasie in Koeweit was, achteraf gezien, de moeder van alle blunders.’

● Twee betekenissen

Andere terreinen waar we de uitdrukking tegenkomen, zijn de muziek en het bedrijfsleven. De muziek: de moeder van alle soulballads (over een bepaalde hit; 4-3-1994), de moeder aller popfestivals (het Amerikaanse Monterey Pop Festival; 19-6-1993); het bedrijfsleven: de moeder van alle privatiseringen (privatisering van British Rail; 26-3-1993), de moeder aller optiebeurzen (de Chicago Board of Options; 11-7-1991), de moeder aller netwerken (het computernetwerk Internet; de Volkskrant 9-7-1994). Ten slotte vinden we in de Volkskrant van 15-5-1993 over een affiche voor de United States Lines, een oceaanstomer met drie majestueuze schoorsteenpijpen: ‘Wat Cassandra hier getekend heeft, mogen we toch wel de moeder van alle schoorstenen noemen.’

De uitdrukking de moeder aller x heeft twee betekenissen, die in elkaar overlopen: ze geeft aan dat uit het onderwerp alle volgende onderwerpen zijn ontstaan, en het is een plechtige manier om een overtreffende trap in optima forma uit te drukken: de moeder aller veldslagen is de veldslag die als voorbeeld zal dienen voor alle volgende (en waarbij alle

[p. 287]

vorige zullen verbleken), oftewel: de veldslag bij uitstek. Maar de uitdrukkingen moederwoordenboek voor het WNT (Van Sterkenburg in Het Woordenboek der Nederlandsche Taal), of de moeder der woordenboeken (Verkuyl tijdens een lezing) legt meer de nadruk op de schatplichtigheid van alle volgende woordenboeken aan het WNT: het WNT geldt als ‘moederbestand’ voor de volgende woordenboeken. Dezelfde metafoor vond ik in The International Journal of Lexicography, waar de Oxford English Dictionary ‘that Mother of all dictionaries’ wordt genoemd.

Je verwacht dat de uitdrukking alleen op levenloze of onbezielde zaken slaat, en dat is in alle bovenstaande voorbeelden het geval. Maar ook voor personen wordt de moeder aller x gebruikt: in NRC Handelsblad van 27-6-1991 en 2-4-1992 wordt het PvdA-Tweede-Kamerlid Netelenbos de moeder aller moeders genoemd. Hier zal wel alleen aan de betekenis ‘bij uitstek, in optima forma’ gedacht zijn. In het stuk van 27 juni wordt overigens naar analogie hiervan de VVD-vertegenwoordigster Ginjaar-Maas de grootmoeder aller grootmoeders genoemd!

● Voorgangers

Waarom heeft de uitdrukking de moeder aller x zo'n opgang gemaakt? Ten eerste denk ik dat het gewoon een aansprekende manier is om een overtreffende trap uit te drukken, met die plechtige tweede naamval. Het is een modieuze uitdrukking geworden, vaak ironisch gebruikt, zoals uit de gegeven voorbeelden blijkt.

Ten tweede zal meegespeeld hebben dat de uitdrukking aansloot bij al langer bekende spreekwoorden zoals: voorzichtigheid is de moeder der wijsheid (of: van de porseleinkast) en beleefdheid is de moeder van genegenheid, de armoede is de moeder van alle kunsten, de naarstigheid is de moeder van het geluk, de nacht is de moeder van gedachten, de wantrouw is de moeder der zekerheid, ledigheid is de moeder van alle kwaad, voorzichtigheid is de moeder der fijne bierglazen. In geen van deze voorbeelden wordt echter een overtreffende trap bedoeld, met moeder wordt min of meer de ‘bron’ of ‘oorzaak’ aangeduid.

Ten slotte kennen we uit de Statenvertaling van de bijbel overtreffende trappen die vergelijkbaar zijn met de moeder aller x, eveneens met een plechtige tweede naamval (de zogenoemde Hebreeuwse genitief), namelijk: het Boek der boeken, de God der goden, de Heer der heren, het heilige der heiligen, ijdelheid der ijdelheden, een knecht der knechten, het lied der liederen. Taalkundigen noemen de overtreffende trap in deze hebraïsmen een superlativus pluralis. Dat deze overtreffende trap nog leeft in het Nederlands, blijkt uit NRC Handelsblad van 23-3-1994, waarin ongewenst zwanger zijn wordt omschreven als de ramp der rampen.

De aan het Hebreeuws ontleende overtreffende trap betreft zowel levende wezens als levenloze zaken. Waarschijnlijk moeten we Netelenbos en Ginjaar-Maas, de moeder aller moeders respectievelijk de grootmoeder aller grootmoeders, dan ook eerder in dit rijtje plaatsen dan bij het arabisme de moeder aller x.

Saddam Hussein mag de oorlog dan verloren hebben, hij heeft de taal van een verafgelegen land verrijkt met een nieuwe uitdrukking.