Onze Taal. Jaargang 63

[p. 285]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Niet (on)denkbeeldig

? Kan ik zeggen: ‘Schommelingen in de rente zijn niet ondenkbeeldig’, als ik daarmee wil uitdrukken dat er waarschijnlijk schommelingen zullen plaatsvinden?

! Nee, met niet ondenkbeeldig zou u precies het tegenovergestelde zeggen van wat u bedoelt. Het woord ondenkbeeldig komen we in geen enkel woordenboek tegen. Wel ondenkbaar (‘vrijwel onmogelijk’) en denkbeeldig (‘wat niet werkelijk is’). Waarschijnlijk hebben de uitdrukkingen niet ondenkbaar en niet denkbeeldig u op het verkeerde been gezet: niet ondenkbeeldig is een verhaspeling van die twee.

In zijn betekenis bevat het woord denkbeeldig zelf al een ontkenning: ‘wat niet werkelijk is’. Als we daar een tweede ontkenning aan toevoegen (niet denkbeeldig), wordt de betekenis positief (min plus min is plus): ‘wat in werkelijkheid mogelijk is’. U kunt dus schrijven ‘Schommelingen in de rente zijn niet denkbeeldig’ als die schommelingen waarschijnlijk zijn. Nóg een ontkenning zou de betekenis echter weer negatief maken. Dat u nauwelijks meer kon achterhalen wat u eigenlijk beweert met niet ondenkbeeldig, is niet zo vreemd: een combinatie van meer dan twee ontkenningen gaat ons begrip doorgaans te boven.

Een alternatief voor niet denkbeeldig is mogelijk of niet ondenkbaar. Ondenkbaar betekent ‘vrijwel onmogelijk’. Ook hier maakt een extra ontkenning de betekenis positief: niet ondenkbaar betekent dus ‘mogelijk’. U kunt dus ook schrijven: ‘Schommelingen in de rente zijn niet ondenkbaar.’

● Lafaard die/dat je bent!

? Moet ik die of dat gebruiken in de volgende zin: ‘Lafaard die/dat je bent!’?

! Beide leveren een correcte zin op. Uitroepende zinnen als deze bestaan uit een zogenoemd voorstuk van een of meer woorden en een bijzin die kan worden ingeleid door het voegwoord dat of door een betrekkelijk voornaamwoord (die of dat).

De keuze tussen de betrekkelijke voornaamwoorden die en dat wordt bepaald door het geslacht van het zelfstandig naamwoord waarnaar dit voornaamwoord verwijst: naar onzijdige woorden (het-woorden) verwijzen we met dat en naar mannelijke en vrouwelijke woorden (de-woorden) met die. Lafaard is een mannelijk woord. Het daarbij passende betrekkelijk voornaamwoord is die: ‘Lafaard die je bent.’

Het voorstuk mag echter ook gevolgd worden door een bijzin die begint met het voegwoord dat. Dat bewijzen zinnetjes als ‘Mooi dat het daar was!’ of ‘Verhálen dat hij vertelde!’: dat kan hier onmogelijk verwijzen naar mooi (een bijvoeglijk naamwoord) of naar verhalen (een meervoud). ‘Lafaard dat je bent’ is daarom ook goed.

Vervangen we lafaard door een onzijdig woord als mispunt, dan is alleen dat bruikbaar: ‘Mispunt dat je bent!’. Naar een het-woord (het mispunt) kunnen we immers niet met die verwijzen. Of dat hier een voegwoord of een betrekkelijk voornaamwoord is, valt dan niet makkelijk te bepalen.

● Enkelvoud of meervoud?

? Ik twijfel over het getal van de persoonsvorm in: ‘Dit geluid in combinatie met de verschrikkelijke beelden veroorzaakte/veroorzaakten grote paniek.’ Welke van de twee is hier op z'n plaats?

! Het enkelvoud, dus veroorzaakte. Het onderwerp van de zin is namelijk dit geluid; de woordgroep in combinatie met de verschikkelijke beelden is een bepaling. Dat we hier niet met een meervoudig onderwerp te maken hebben, wordt duidelijk als we de volgorde van de zinsdelen veranderen:

-	In combinatie met de verschrikkelijke beelden veroorzaakte het geluid paniek.
-	Dit geluid veroorzaakte in combinatie met de verschrikkelijke beelden paniek.

Uw twijfel over het enkel- of meervoud van de persoonsvorm in deze zin is goed verklaarbaar. In betekenis is de oorzaak van de paniek immers wel degelijk iets meervoudigs: het geluid én de verschrikkelijke beelden zorgen daar samen voor. Maar grammaticaal bepaalt alleen het geluid het getal van de persoonsvorm. Vorm en inhoud staan soms op gespannen voet met elkaar.

● Oi of oo?

? Hoe moet ik Oisterwijk uitspreken: is het [oosterwijk] of [oisterwijk]?

! Het is [oosterwijk].

In het Middelnederlands gaf de i aan dat de eraan voorafgaande klinker lang moest worden uitgesproken. Deze ‘verdubbelingsfunctie’ heeft de i inmiddels verloren. Maar de spelling van familienamen en aardrijkskundige namen is erg behoudend. Een naam verander je niet zo snel, zelfs niet na een officiële spellingwijziging. Daarom schrijven we nog steeds Den Bosch, ook al is bosch allang bos geworden. En zo kon ook de verlengings-i in een aantal namen bewaard blijven, zoals in Oisterwijk, Oirschot en Goirle.

Van een heel andere aard is de combinatie oi in Franse leenwoorden. Het lijkt erop dat we hierbij een onderscheid moeten maken tussen zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden. De eerste hebben hun originele uitspraak [-waar] behouden, veelal omdat het woord meer Franse elementen bevat, zoals peignoir, boudoir, au revoir, abattoir, trottoir, urinoir en dressoir. De tweede laten naast de Franse ook de vernederlandste uitspraak [-oor] toe: notoir, inflatoir, emancipatoir, discriminatoir, rogatoir, obligatoir, illusoir. Dat de spelling van zulke woorden soms wordt aangepast, is niet verwonderlijk.