Onze Taal. Jaargang 63

[p. 284]

Afkokers
F. Jansen

Wat-vrees

Velen zeggen 1 ‘Ik las een boek wat ik erg mooi vond’ en 2 ‘Ik las een boek, wat me een avond kostte’. Maar wie dezelfde zinnen wil opschrijven, kan wat in 1 beter vervangen door dat: 3 Ik las een boek dat ik erg mooi vond.

Mensen die geregeld schrijven, hebben in hun hoofd een aanpassingsregeltje waarmee ze het betrekkelijk voornaamwoord wat veranderen in dat wanneer dat gepast is. Alleen is het probleem dat je vrij veel van grammatica moet weten om in te zien wanneer de aanpassingsregel hoort te werken: in 1 verwijst het betrekkelijk voornaamwoord wat naar het zelfstandig naamwoord boek; in dat geval is alleen dat gepast. Het maakt dus niet uit of het dit boek dan wel een boek is. Als wat verwijst naar iets, alles of een ander onbepaald voornaamwoord, of naar een hele zin zoals in 2, Ik las een boek, dan is alleen wat gepast.

Velen zijn zo bang voor wat dat ze liever te veel wat's in dat's veranderen dan te weinig. Dat verschijnsel heet hypercorrectie. In de volgende passage over de Israëlische minister Peres heeft het aanpassingsregeltje de schrijver in de steek gelaten:

Met geheime diplomatie, dat zijn sterkste wapen is, slaagde hij erin met de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie een beginselakkoord te sluiten over Palestijns zelfbestuur in de Strook van Gaza en de stoffige oasestad Jericho. (Algemeen Dagblad 2-9-93)

Hier is dat altijd verkeerd. Óf de schrijver heeft willen verwijzen naar het vrouwelijke woord diplomatie, en dan had hij die moeten gebruiken, óf hij had kunnen verwijzen naar ‘Met geheime diplomatie’, en dan was wat misschien te verdedigen geweest. Ik maak me sterk dat hij eerst wat geschreven had, en toen een aanval van wat-vrees kreeg.

Misdinette

Iemand vroeg mijn mening over misdinette, dat de Hedendaagse Van Dale al kent als ‘vrouwelijke misdienaar’. Is het een aanwinst?

Ik weet het niet. Het woord heeft een positieve kant. Aan de dienaar/dienares kleefde altijd een wat onderdanig smaakje. Dat heeft deze misdinette niet. Aan de andere kant is de uitgang -ette nogal dubbelzinnig: ten eerste blijkt uit vedette dat hij niet altijd op vrouwen slaat. Ten tweede maken amourette en soubrette duidelijk dat er vaak een nogal frivool smaakje aan -ette zit. Een laatste bezwaar is dat de uitgang meestal achter Franse stammen terechtkomt, zodat je bij misdinette gestuurd wordt naar ‘mislukt dineetje’.

Program(ma)

Is programma gelijk aan program? Volgens Van Dale wel. Volgens mij niet. Een programma is een onderdeel van een radio- of televisie-uitzending, dan wel een folder waarin een voorstelling of uitvoering toegelicht wordt. Program is altijd een partijprogramma, de lijst van voornemens van een politieke partij. Program/programma is net zo'n geval van variatie als moeder/moer en groeve/groef.

Ofschoon

Ofschoon is wonderschoon, in ieder geval vergeleken met ondanks dat. Maar het is wel een onderschikkend voegwoord met een gebruiksaanwijzing. Je kunt het alleen gebruiken om een echte bijzin in te leiden: Ofschoon Venema slechts 52 jaar is geworden, heeft hij een arbeidzaam leven achter de rug.

Zo gauw je de bijzin een beetje indikt, kun je ofschoon niet meer gebruiken:

Ofschoon slechts 52 jaar geworden, heeft Venema een arbeidzaam leven achter de rug. (Algemeen Dagblad, 6-11-93)

Als ofschoon achterwege blijft, is verkorting van de bijzin wel weer mogelijk. De lezer snapt zonder ofschoon moeiteloos dat de zin begint met een toegeving: Slechts 52 jaar geworden, heeft Venema een arbeidzaam leven achter de rug.

Wat is er in de volgende zin met ofschoon aan de hand?

Een moord die Zaltbommel schokte in april, ofschoon niet iedereen. (De Telegraaf 8-12-93)

Hier is ofschoon als een nevenschikkend voegwoord gebruikt, op de wijze van maar. Dat kan ook al niet.

Niet omdat

Henk van der Meijden beschrijft op zijn eigen onnavolgbare wijze het leven van de zangeres Rhetta:

Rhetta speelde een droommoeder. Maar in werkelijkheid wist zij jarenlang niet wat moederliefde was. Niet omdat zij zelf geen kinderen heeft maar wel omdat zij vroeger geen hechte band had met haar moeder. (De Telegraaf 4-11-93)

Heeft Rhetta nu kinderen of niet? De ene helft van de mensen die ik het citaat voorlegde, zag Rhetta als kinderloos, de andere als moeder. En beide zijn nog mogelijk ook. De aanhangers van de kinderloze lezing zien het stukje niet omdat (...) heeft als een onbelangrijk argument vergeleken met het volgende: maar wel omdat (...) moeder. Vergelijk: Ik ga niet naar IJsland. Niet omdat het er koud is, maar omdat het er te duur is.

De aanhangers van de moeder-lezing zien niet omdat - maar wel omdat als een tegenstelling tussen een ongeldig en een geldig argument.