Onze Taal. Jaargang 63

[p. 270]

Het proefschrift van Berber Voortman
Peter Burger

Notabelen

‘De dominee, de dokter, de notaris, / Drievuldig beeld van al wat wijs en waar is’, dichtte Jan Greshoff over de ‘burgerheren’ van het Arnhemse Velperplein. Hoe praten zulke heren in zo'n provinciestad? Die vraag hebben sociolinguïsten lang links laten liggen: zij vonden bij voorbaat het taalgebruik van de lagere klassen interessanter dan het bekakte of kleurloos-keurige notabelen-Nederlands. In werkelijkheid spreken deze notabelen helemaal niet bekakt. Dat ontdekte Berber Voortman, die in juni promoveerde op Regionale variatie in het taalgebruik van notabelen.

Voortman (29) interviewde en testte 46 tandartsen, directeuren, architecten en andere notabelen uit Middelburg, Zutphen en Roermond. Allen geboren en getogen in hun woonplaats, van middelbare leeftijd en van het mannelijk geslacht - er waren niet genoeg vrouwen die aan haar eisen voldeden.

Als hoogopgeleide veelschrijvers waren de proefpersonen gewend om na te denken over taal. Voortman moest daardoor extra moeite doen om ze in verwarring te brengen over het eigenlijke doel van het onderzoek, zodat ze onbevangen konden reageren op haar tests. In een daarvan moesten de proefpersonen kiezen tussen je kan en je kunt, en tussen te mooi om waar te wezen en te mooi om waar te zijn - de spreek- en de schrijftaalvariant. Voortman: ‘Toen ze kennen en kunnen hoorden, begonnen ze al te glimmen. Want uiteraard doen zíj dat niet fout. En dat klopte. Maar daar ging het mij niet om. Ik was juist benieuwd naar de keuze tussen wezen en zijn. En daar werd over het algemeen veel minder bewust over nagedacht.’

● Vrinden

Voortmans verwachting dat haar proefpersonen bekakt zouden praten, kwam niet uit. Ze horen niet bij de Nederlanders die wijze oude muizen uitspreken als weeze oode meuzen, noch bij de sprekers die, in vaktermen, ‘een extra spierspanning’ gebruiken bij het articuleren, resulterend in - ook in Nederland - een ‘stiff upper lip’.

Sterker nog: daar moeten ze niets van hebben. Voortman liet hun opnamen horen van een standaardtaal- en een kakkineuze spreker en van stemmen met een licht Limburgs, Zeeuws en Achterhoeks accent. De man met de hete aardappel, die het over zijn ‘vrinden’ heeft, werd door niemand gewaardeerd. Een Middelburgse tandarts karakteriseerde hem zelfs spontaan als een ‘bekakte klootzak’.

Bekakt spreken ze dus niet, maar kleurloos is de taal van Nederlandse notabelen evenmin. Bij de keuze tussen je kan en je kunt kiezen de meesten weliswaar voor de keurige (schrijftaal)variant: je kunt. Maar in hun zinsbouw, waarvan ze zich minder bewust zijn, schemert hun dialectachtergrond duidelijk door. Roermondse en Zutphense notabelen gebruiken bijvoorbeeld de ‘de-band-lek’-constructie (hij heeft de band lek, in plaats van hij heeft een lekke band) en de possessieve datief (de baard hangt hem op de grond, in plaats van zijn baard hangt op de grond).

● Onzekerheid

Het ‘beschaafdste’ Nederlands (de minst gekleurde benadering van de standaarduitspraak) spreken de Middelburgers, die ook hun eigen dialect het minst waarderen. De Middelburgse sociaal-culturele elite gebruikt weinig dialectconstructies, spreekt v en z stemhebbend uit (vlees en zout, en niet flees en sout), en laat in de klinkers ee en oo niet het geringste spoortje horen van een ei of ou. Daarmee onderscheiden ze zich zowel van het dialect uit de eigen streek als van het randstadplat.

De Zutphense notabelen daarentegen gebruiken juist veel f's en s'en, terwijl in het Zutphense dialect de v en z stemhebbend zijn. Voortman: ‘Kennelijk willen de Zutphenaren meer dan de anderen conform het randstedelijke Nederlands spreken. Achterhoekers zijn in het algemeen veel bescheidener en onzekerder over hun eigen dialect dan Limburgers. Juist die verschillen tussen de steden maken de taal van notabelen zo interessant.’

De Roermondse artsen en juristen klinken het meest naar hun geboortestreek. Ze zijn daar ook trots op. Een proefpersoon: ‘Met echte Roermondenaren op de roeivereniging spreek je alleen maar Limburgs. Die worden ook een beetje boos als je Ne-

[p. 271]

derlands spreekt.’ ‘Maar,’ zegt Voortman, ‘het is voor de Roermondenaren ook moeilijker om zich helemaal aan te passen, als ze dat al zouden willen. De afstand tussen Limburgs dialect en standaardtaal is veel groter dan die tussen Zeeuws en standaard. Een zachte g raak je bijna niet kwijt.’

De verklaring voor de verschillen tussen de drie steden zoekt Voortman vooral in hun geschiedenis. Middelburg lag in de zeventiende eeuw het dichtst bij het centrum van de Republiek, waardoor de hogere standen zich daar eerder de taal van Amsterdam en Den Haag eigen maakten. Zutphen maakte wel deel uit van de Zeven Provinciën, maar lag verder uit het centrum, terwijl Limburg pas in de vorige eeuw een Nederlandse provincie werd. Ook godsdienst speelt een rol. Het gereformeerde Middelburg en in mindere mate het hervormde Zutphen ondergingen sinds de zeventiende eeuw de invloed van de Statenbijbel, terwijl in het katholieke Roermond tot in de jaren zestig de mis in het Latijn werd gelezen.

Berber Voortman: Regionale variatie in het taalgebruik van notabelen. Een sociolinguïstisch onderzoek in Middelburg, Roermond en Zutphen. Amsterdam, IFOTT, 1994. Prijs: f 35,-. ISBN 90 74698 10 7