Onze Taal. Jaargang 63

[p. 268]

Matchmakers maken geen lucifers
Harry Cohen - Brussel

‘Will you be mother?’ zegt de verlegen jongeman in een Engelse film tegen het meisje dat eindelijk zijn uitnodiging voor een kopje thee op een terrasje heeft aangenomen. Natuurlijk zegt het meisje ‘ja’, want ze wil zich best met het schenken van de thee belasten. Maar wanneer die film op de Nederlandse tv verschijnt, wil de ondertitel wel eens luiden: ‘Zul je moeder worden?’ Vertaalfoutje. Geen ramp natuurlijk, maar voor degenen die van ondertitelen hun beroep hebben gemaakt, toch een gênante zaak.

● Valstrikken in soorten

Ab Westervaarder, in leven eindredacteur bij de afdeling Filmvertalingen van de NOS (nu NOB), waren dergelijke blunders een gruwel. Omstreeks 1970 begon hij er een collectie van aan te leggen: het Groot Instinkboek. Het is een legendarisch werk geworden. In vertalerskringen heeft vrijwel iedereen er wel eens van gehoord, maar niemand heeft het ooit gezien. In de boekhandel is het niet te vinden; het circuleert alleen in het NOS-wereldje en wordt daar geregeld bijgewerkt.

De buitenwereld kan pas meegenieten sinds 1990, toen Coot van Doesburgh en Timon van Heerdt, eveneens eindredacteur bij het NOB, er een regulier boekje van maakten. De Taalvos Engels. Valstrikken in de Engelse taal (uitgeverij Rap) had zoveel succes dat er dit jaar een tweede, herziene druk verschenen is. De auteurs hebben er eigen materiaal aan toegevoegd en menen dat zij nu ‘het gros van de valstrikken in de Engelse taal onschadelijk hebben gemaakt.’

Die valstrikken zijn niet allemaal van hetzelfde type. De meeste behoren tot de soort die ook wel als ‘valse vrienden’ wordt aangeduid. Een sinew is geen zenuw maar een pees, confection betekent niet ‘confectie’ maar ‘snoep’ of ‘bereiding’. In zulke gevallen lijkt het Engelse woord zo sterk op een bepaald Nederlands

Food dient niet altijd met voedsel vertaald te worden. Soms voldoet een andere term beter.

woord dat men erin vliegt. De kans op zo'n misslag is het grootst wanneer de betekenis van de foute en de goede vertaling dicht bij elkaar liggen: to reek is niet ‘ruiken’ maar ‘stinken’. Dit soort fouten kun je niet alleen met losse woordjes maken, maar ook met uitdrukkingen. I only wanted to give you a hand wil niet zeggen ‘Ik wou je alleen maar een hand geven’, maar ‘Ik wou je alleen maar helpen’.

Daarnaast hebben we het geval dat twee Engelse woorden zo sterk op elkaar lijken dat we ze verwarren. Stationery (‘schrijfbenodigdheden’) en stationary (‘stationair’) verschillen in spelling maar één letter en in uitspraak helemaal niet. Zoiets leidt algauw tot foute vertalingen. Een mooi voorbeeld is ook minced meat (gehakt) en mincemeat (een mengsel van gehakte appels en allerlei zoetigheid waar geen vlees aan te pas komt).

● Tekortkomingen

Het boek besteedt ook aandacht aan een derde categorie, namelijk vertalingen die niet fout, maar wel erg slaafs of gemakzuchtig zijn. Food, zo wordt bijvoorbeeld gezegd, dient niet altijd met voedsel vertaald te worden. Soms voldoet een andere term beter: eten, levensmiddelen, iets te eten. Evenzo betekent It's in the papers wel ‘Het staat in de kranten’, maar Het staat in de krant klinkt veel natuurlijker. (Het is bovendien beter in overeenstemming met de grondwet van het ondertitelingsbedrijf: kort, korter, krtst).

Wie niet toevallig als vertaler bij het NOB werkt, heeft aan die laatste categorie niet zo veel. Ook zullen de meeste lezers weinig belangstelling hebben voor de behandeling van woorden die niet meer van deze tijd zijn. Zijn er nog Engelssprekenden die met closet een wc bedoelen? Wil er nog iemand weten wat fuck-me-shoes zijn? (Volgens de auteurs een modeartikel in de jaren dertig.) German Ocean is inderdaad ooit een benaming voor de Noordzee geweest, maar dat is nog langer geleden. De mededeling dat to neck ‘vrijen’ betekent, is om een andere reden niet bijdetijds. Vroeger, toen vrijen nog uitsluitend hand- en mondwerk was, klopte het wel. Intussen is echter de betekenisinhoud van het Nederland-

[p. 269]

se woord stevig uitgebreid en die van het Engelse niet. Dat maakt de gegeven vertaling dubbelzinnig. Hier wordt geen valstrik opgeruimd, maar juist een nieuwe gezet.

In één geval wordt de lezer door verouderde informatie gewoon verkeerd ingelicht. Het gaat om het woord billion, dat volgens de auteurs in Amerika ‘miljard’ en in Brits Engels ‘biljoen’ betekent. Het eerste is juist, het tweede nauwelijks nog. Na de Tweede Wereldoorlog is het Britse bedrijfsleven namelijk geleidelijk op het Amerikaanse stelsel overgestapt. De grote trendsetter in deze materie, de Bank of England, ging al tientallen jaren geleden overstag. Ook de media volgen de nieuwe lijn, en in de toonaangevende Britse woordenboeken zien we alleen nog wat achterhoedegevechten.

Enkele valse vrienden
dit	betekent niet	maar
bath chair	strandstoel	rolstoel
bedstead	bedstee	ledikant
chef	chef	kok
couplet	couplet	tweeregelig vers
faggot	fagot	homo
gymnasium	gymnasium	gymzaal
half ten	half tien	half elf
morning coat	ochtendjas	jacquet
novel	novelle	roman
ordeal	oordeel	bezoeking
outlandish	buitenlands	buitenissig
physician	fysicus	arts
rump	romp	bil
soldier	soldaat	militair
tax return	teruggave van belasting	aangifte van belasting
terror	terreur	doodsangst
typhus	tyfus	vlektyfus
vest	vest	hemd
warehouse	warenhuis	pakhuis

De Taalvos Engels kent ook doodgewone slordigheden. Waarom zou wine cooler nooit ‘wijnkoeler’ kunnen betekenen? En proper nouns zijn geen zelfstandige naamwoorden, maar eigennamen. Maar alle missers bij elkaar raken nog geen tien procent van de ruim zeshonderd trefwoorden; er blijft dus nog negentig procent leesplezier over.