Onze Taal. Jaargang 63

‘Wat een dot van een pergóla...’
Mieke Trommelen, Wim Zonneveld - Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak, Universiteit Utrecht

Stel dat u gevraagd zou worden de volgende nonsenswoorden uit te spreken: frezomatodeek, estihirogondi, kapatornitam. U zult dat ongeveer als volgt doen: frezomatodéek, estihirogóndi, kapatórnitam. Is het Nederlands dan toch ook gebonden aan strikte regels voor klemtonen? Velen denken van niet, maar bij bestudering blijkt het tegendeel.

Hoewel lang niet alle menselijke talen klemtoon in hun woorden hebben, is dat voor een grote hoeveelheid wel het geval. Het Nederlands behoort tot die talen, net als het Engels, Duits, Spaans, Italiaans, Wolof (Senegal), Weri (Nieuw-Guinea), Warao (Venezuela), enzovoort. Sprekers van het Nederlands lijken over het algemeen de indruk te hebben dat klemtoon, in elk geval in deze taal, niet of nauwelijks gebonden is aan regels - getuige de vele ingezonden brieven in kranten, weekbladen en in Onze Taal. Dat is een misverstand. Klemtoon in het Nederlands houdt zich aan een aantal regels, die de volgende drie eigenschappen hebben:

1	ze komen in een reeks van klemtoontalen terug;
2	ze zijn voor een deel gebaseerd op de indeling van een woord in lettergrepen, en de vorm die die lettergrepen hebben;
3	ze zijn niet altijd absoluut, dat wil zeggen: ze laten soms binnen bepaalde grenzen een aantal mogelijkheden toe.

● Herkenningsbaken

In dit artikel zullen we deze drie eigenschappen kort illustreren. We doen dat aan de hand van klemtoon in ‘ongelede’ Nederlandse woorden. We hebben het dus niet over samengestelde woorden, zoals (het accent aigu (ˊ) geeft de hoofdklemtoon aan) bótsàuto, ávondròod, blòedróod, àchteróp, góedkèuren, en evenmin over intonatie, waardoor een bepaalde opeenvolging van woorden een mededeling, vraag of bevel kan worden.

Wat zijn de klemtoonpatronen die voortdurend in talen terugkeren? Al in de jaren dertig heeft de Russische fonoloog Trubetzkoy als een van de belangrijkste functies van klemtoon genoemd dat hij ‘demarcatief’ is. Hij

[p. 267]

bedoelde daarmee dat in veel talen de hoofdklemtoon van een woord een vaste positie heeft, die bepaalbaar is vanaf de linker- of rechterrand van het woord: klemtoon ligt op de tweede klinker van links, op de laatste klinker (dus eerste van rechts), enzovoort. Op die manier kan de klemtoon het voor de luisteraar gemakkelijker maken om in lopende spraak de woorden te onderscheiden. Niet alleen is klemtoon vaak bepaalbaar vanaf de woordrand, hij ligt er ook heel vaak dichtbij. Dus inderdaad meestal op de eerste of tweede klinker geteld vanaf de rand.

● Meerderheid in orde

Welke rol speelt de lettergreepvorm bij de klemtoonregels? Dat laten de onzinwoorden boven dit artikel zien. De klemtoon in fre-zo-ma-to-déek, met de aangegeven lettergrepen, ligt het liefst achteraan, die in es-ti-hi-ro-góndi op de tweede van rechts, en die in ka-pa-tór-ni-tam op de derde van rechts. We zien dat het eerste woord eindigt op een lange klinker gevolgd door een medeklinker. Zulke lettergrepen noemen we ‘zwaar’, en ze hebben graag klemtoon. Andere - bestaande - woorden met zo'n lettergreep zijn: vulkáan, paróol, abrikóos, telefóon, parasíet, surrogáat, schorpióen, diocées, valeriáan, karikatúur, anakolóet, aperitíef, imperiáal, locomotíef.

De laatste lettergreep van het tweede woord, es-ti-hi-ro-gón-di, eindigt op een klinker; dat noemen we een open lettergreep. In zulke gevallen ligt de klemtoon graag op de voorlaatste lettergreep. Bestaande voorbeelden: aláska, majórca, agénda, spaghétti, bonánza, províncie, malándo, esperánto, sombréro, famílie, pijáma, bikíni, spinázie, memísa, macaróni, avocádo, gorgonzóla, palestína, caliméro, panoráma.

De laatste lettergreep van het derde woord, ka-pa-tór-ni-tam, eindigt op een korte klinker gevolgd door een medeklinker; zulke lettergrepen noemen we gesloten. In zo'n geval is klemtoon op de derde lettergreep van rechts een bekend patroon: álcohol, ánanas, pórtugal, zéppelin, álfabet, álbatros, ánorak, álmanak, árchipel, ísraël, napóleon, jerúzalem, pythágoras, abútilon, rinóceros.

Deze regels zijn niet absoluut. Als de

Pagína is geen komisch maar optimaal Nederlands

laatste lettergreep open is bijvoorbeeld, zijn er drie klemtoonpatronen mogelijk: cánada, pijáma, chocolá. Maar er gelden toch twee beperkingen:

1	verder naar links dan drie lettergrepen komt klemtoon niet voor (pánorama is een niet toegestaan Nederlands klemtoonpatroon) en
2	een van de drie patronen is regelmatig: dat van pijáma, panoráma en de andere boven gegeven voorbeelden, alle met klemtoon op de voorlaatste lettergreep, is veruit in de meerderheid binnen deze groep woorden.

● ‘Fouten’ = regelmaat

Deze regels zijn in staat klemtoon-eigenaardigheden te verklaren. In Onze Taal 1992 blz. 63 schreven Trommelen & Visch over klemtoonverschuivingen van het type politíek, pòlitiek léider. In een van de erbij geplaatste bijdragen stond: ‘In het Latijnse woord vagina ligt de klemtoon op de tweede lettergreep. Nederlanders leggen hem meestal op de eerste, op een enkele eigenzinnige gynaecoloog na. Onder invloed van página? Komisch is in elk geval de hypercorrecte uitspraak pagína.’ En: ‘Ook oorspronkelijk Griekse benamingen zien vaak hun klemtoon verhuizen. Orion (...) kreeg zo de nadruk op de eerste lettergreep.’ Hoe zijn deze klemtonen te verklaren?

We beginnen met pagina. We hebben te maken met een woord dat eindigt op een open lettergreep. Het klemtoonpatroon página behoort tot de mogelijkheden, maar pagína is het regelmatige geval (en dus niet het ‘hypercorrecte’). Door dat zo te zeggen verklaren we twee dingen: waaróm er een verandering optreedt (het oorspronkelijke patroon is onregelmatig), en waarom de nieuwe klemtoon ligt waar hij ligt (op de voorlaatste lettergreep). We zien hetzelfde gebeuren bij andere woorden die eindigen op een open lettergreep: die met eindklemtoon, zoals epilepsíe, dat soms epilépsie wordt. Klemtoon gaat dus van onregelmatig naar regelmatig, en niet andersom: famílie zal niet fámilie worden. Veelgehoorde voorbeelden van dit type ‘verkeerde’ klemtonen zijn cleopátra, deméntie, ortodóntie, en het laatste woord van de titel van dit artikel, dat afkomstig is uit een televisiereclame.

● Vernederlandsen

Maar niet altijd gaat klemtoon naar de tweede lettergreep van rechts; hij kan ook terechtkomen op de derde van rechts. Dat zien we aan de hand van twee ‘leenwoorden’: de Spaanse namen Cristóbal (van Columbus) en Bolívar (de bevrijder van Zuid-Amerika). De oorspronkelijke patronen worden in het Nederlands niet overgenomen; wij zeggen Crístóbal en Bólivar, met klemtoon op de derde lettergreep van rechts, volgens het regelmatige patroon voor woorden eindigend op een gesloten lettergreep. Evenzo wordt het oorspronkelijk Griekse oríon in het Nederlands órion. Het woord carnaval heeft twee uitspraken: een met eindklemtoon (onregelmatig) en een met klemtoon op de derde van rechts (regelmatig). Ook hier zullen we nooit cárnaval of carnavál in het meest onregelmatige carnával zien veranderen.

De hier genoemde klemtoonregels worden dus creatief gebruikt door sprekers van de taal, en niet simpelweg per woord geleerd. De test met de nonsenswoorden aan het begin van dit artikel toont dat aan. De uitzonderingen op de regels voor klemtoon moeten wel worden geleerd. En soms wordt wel eens vergeten dat een woord een uitzondering is. In dat geval werken de produktieve klemtoonregels: de uitzonderlijke uitspraak wordt feitelijk ‘correct’ gemaakt door het woord een regelmatig klemtoonpatroon te geven in plaats van een uitzonderlijk patroon. We praten dus met pagína, epilépsie en cleopátra, eigenlijk geen komisch, maar optimaal Nederlands.