Onze Taal. Jaargang 63

[p. 265]

In dier voege, dus!
Margreet Onrust (Vakgroep Taalkunde Vrije Universiteit) en Rob Doeve (Talencentrum Vrije Universiteit), Amsterdam
Verbandaanduidingen in schrijftaal

Hoe erg zijn taalfouten? Die vraag komt uit en te na in de kolommen van Onze Taal aan bod, niet zelden tot kopzorg van taalkundigen. Maar ook taalbeheersers kun je ermee in verlegenheid brengen. Heel geschikt voor dat doel is de vraag: hoeveel nut werpen schrijfadviezen nu eigenlijk af? Naar de meeste schrijfadviezen is nog niet veel onderzoek gedaan; het antwoord van taalbeheersers lijkt dan ook op het antwoord dat psychotherapeuten geven: wat wij doen helpt, want de patiënt zegt zich na behandeling beter te voelen.

● Bewegwijzering

In deze bijdrage stellen wij ons op als de psychotherapeut. We gaan het hebben over het schrijfadvies ‘breng samenhang aan in uw tekst’. We kunnen niet bogen op empirische ‘hardheid’, maar wel op studenten en cursisten die uit de voeten blijken te kunnen met de concrete taaltips die we aan dit schrijfadvies verbinden. Dat geeft ons genoeg vertrouwen in de zinvolheid van dit adagium.

‘Breng samenhang aan’ is eigenlijk een afsplitsing van het bekendste leerstuk uit de taalbeheersing: ‘wees lezergericht’. Samenhang aanbrengen in een tekst komt namelijk neer op het plaatsen van zo veel bewegwijzering dat de lezer de tekst als een overzichtelijke eenheid ervaart en daardoor zonder moeite de juiste weg door de informatie vindt.

In dit artikel geven we twee concrete suggesties voor het aanbrengen van een dergelijke bewegwijzering. We beginnen met de meest voor de hand liggende maatregel: het aanbrengen van verbandwoorden, de overbekende woordjes als tevens, dus, bovendien en op de derde plaats.

● Verbandwoorden

Met verbandwoorden kun je als schrijver handig de afzonderlijke mededelingen in het gelid zetten. Zeker bij argumenterende verbanden is dat voor de lezer een onmisbare steun in de rug: kleine woordjes als echter of dus kunnen al genoeg zijn om hem of haar de samenhang tussen de ene en de andere zin (een contrast, een conclusie) te laten zien.

In het volgende fragment missen we zo'n wegwijzer node. De lezer moet over voldoende juridische kennis beschikken, wil hij de samenhang tussen de eerste en de tweede zin goed overzien:

Naar aanleiding van uw brief van 20 januari 1992 waarin u bezwaar maakt tegen de u opgelegde navorderingen deel ik u mede dat bezwaren tegen de navorderingsaanslagen niet meer mogelijk zijn. Als u het niet eens bent met de navorderingsaanslagen dient u voor 16 februari 1992 in beroep te gaan bij het gerechtshof te Leeuwarden.

Hoe kan iets niet mogelijk zijn maar toch weer wel? Enig puzzelen brengt aan het licht dat de ontvanger van deze tekst geen bezwaar meer kan aantekenen bij de inspecteur, maar nog wel in beroep kan gaan bij de rechtbank. Met een enkel verbandwoordje zou die tegenstelling tussen bezwaar en beroep zichtbaar zijn:

Naar aanleiding van uw brief van 20 januari 1992 waarin u bezwaar maakt tegen de u opgelegde navorderingen deel ik u mede dat bezwaren tegen de navorderingsaanslagen niet meer mogelijk zijn. Als u het niet eens bent met de navorderingsaanslagen kunt u nog wel in beroep gaan bij het gerechtshof te Leeuwarden. U dient dat voor 16 februari 1992 te doen.

Een tekst wint, kortom, aan samenhang als de verbanden die bedoeld zijn ook daadwerkelijk in de tekst worden uitgeschreven.

● Verwijzende woorden

Het tweede ‘bindmiddel’ dat we willen noemen, zijn verwijzende woorden als zij, hun, hierop, die, deze, daarmee. Deze categorie woorden komt in Onze Taal geregeld ter sprake in de rol waarin ze het meest opvallen: als bron van verwarring (en vermaak). Want wat moet er bijvoorbeeld ‘zo blijven’ als de folder ons toeroept: ‘De gids geeft een overzicht van ruim 300 natuurgebieden, waarvan tientallen in de buurt van Amsterdam. En zo moet het blijven!’ En kijk eens wat een verrassende mededeling over Hongarije: ‘Een goed idee, eindelijk een reisgids uit te geven voor Hongarije, dat prachtige land dat waard is om ontdekt te worden, en waarvan dit de derde druk is.’

Een onzorgvuldig of incorrect gebruik van verwijzingen kan de lezer het bos in sturen, of in ieder geval de verkeerde kant op. Merkwaardig genoeg kunnen verwijzende woorden hun rol bij dit soort ongelukken juist spelen dóór hun bindende kracht. Die is gelegen in het feit dat ze in hun betekenis al duidelijk aangeven dat ze niet zelfstandig in de tekst staan, maar juist naar iets anders (terug)verwijzen.

[p. 266]

Hierdoor dwingen ze de lezer om een verband te leggen met stukjes uit de voorafgaande tekst. Bij verkeerd of slordig gebruik van verwijzingen, zoals bij de klassieke verwijsfouten, veroorzaakt die dwang verkeerde verbanden of hinderlijke losse eindjes. Bij goed gebruik draagt de dwang tot verbinden juist bij aan de samenhang van de tekst.

Zo was de herhaling van navorderingsaanslagen in het belastingvoorbeeld van zojuist niet echt nodig: ook met een verwijzing zou de tekst nog altijd goed in elkaar zitten:

Naar aanleiding van uw brief van 20 januari 1992 waarin u bezwaar maakt tegen de u opgelegde navorderingen deel ik u mede dat bezwaren tegen de navorderingsaanslagen niet meer mogelijk zijn. Als u het niet eens bent met deze aanslagen kunt u nog wel in beroep gaan bij het gerechtshof te Leeuwarden. U dient dat voor 16 februari 1992 te doen.

Een dergelijk gebruik van verwijzende woorden bij synoniemen of omschrijvingen voor termen die al eerder in de tekst zijn gebruikt, geven ook lezers die niet goed bekend zijn met het onderwerp net de zekerheid dat die nieuwe term inderdaad aan hetzelfde refereert als de eerder gebruikte term.

● Stap voorwaarts

Verwijzende woorden helpen het contact met andere stukken tekst in stand te houden. Precies die eigenschap maakt ze ook heel geschikt om een gedachte verder te helpen ontwikkelen: (her)benoeming stelt de schrijver in staat om aan al gepresenteerde informatie iets nieuws toe te voegen, en zo weer een stap in de redenering te zetten. We geven een voorbeeld uit een bespreking van een nieuw type auto:

Dit nieuwe model stuurt zwaar. Vooral de uiterste twee stuuromwentelingen, die je toch vaak nodig hebt bij het in- en uitparkeren, schreeuwen om brute kracht. Bovendien is de besturing erg indirect.
Dit onverwachte nadeel...

De kenmerken van de besturing van het nieuwe model worden in het laatste zinnetje opeens gekarakteriseerd als een onverwacht nadeel. Deze evaluerende samenvatting wordt met behulp van dit expliciet op de bespreking betrokken. Door dit extra verband maakt de verwijzing de tekst hechter.

Helpen verbandaanduiders de lezer bij het begrijpen van de tekst? Zoals we al zeiden, bestaan er nog niet veel studies naar ‘verwerkingstijd in milliseconden’ of naar ‘mentale processen van interpretatie en misinterpretatie in het hoofd van de lezer’. Wel staat vast dat goede bewegwijzering de lezer irritatie bespaart en de kans op een juiste interpretatie van de tekst vergroot. En dat is al reden genoeg om als schrijver even stil te staan bij verbandaanduiding en verwijzing.

Margreet Onrust en Rob Doeve zijn de auteurs van Helder Schrijven, praktische adviezen voor duidelijk taalgebruik, dat in 1992 verscheen bij uitgeverij Prometheus, Amsterdam. ISBN 90 5333 133 6