Onze Taal. Jaargang 63
(1994)– [tijdschrift] Onze Taal–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 262]
| |
De spraakmakers
| |
● Zijn of niet zijn‘Dat is niet zo verwonderlijk, want hij maakt gebruik van een beproefd stijlmiddel: hij zet twee elementen tegenover elkaar: sommigen zeggen dit, maar ik zeg dat. Contrast is - in verschillende verschijningsvormen - eigenlijk de krachtigste techniek die we kennen. In het onderzoek bleek dat in maar liefst een derde van de keren dat het publiek applaus gaf, er sprake was van contrast. Niet voor niets bevatten veel beroemde citaten contrast. Shakespeare laat Antonius zeggen: Ik kom om Caesar te begraven, niet om hem te loven. En voor Hamlet had Max Atkinson is werkzaam als “communication consultant”: hij geeft trainingen en adviseert op het gebied van spreken in het openbaar. Daarnaast is hij als “visiting professor” verbonden aan het Henley Management College, en aan de School of Social Sciences van de University of Bath. Zijn belangrijkste publikatie over het onderwerp dat in dit interview aan bod komt, is Our masters' voices, The Language and body language of politics  hij kunnen schrijven: “Ik kan maar niet beslissen of ik nu zelfmoord zal plegen of niet.” Maar Shakespeare schreef: Zijn of niet zijn, dat is de vraag. Ook Martin Luther King maakte veelvuldig gebruik van contrasten. Hij had kunnen zeggen: “Ik hoop dat rassendiscriminatie binnen één generatie zal zijn afgeschaft.” Hij zei evenwel: (...) dat mijn vier kinderen eens in een staat zullen leven waar ze niet worden beoordeeld op hun huidskleur maar op hun karakter. Wat verder opvalt bij de vele voorbeelden van contrast, is dat er in het eerste deel vaak een raadseltje wordt opgeworpen dat in het tweede wordt opgelost. Ook dat is een goede manier om de belangstelling van het publiek te wekken. Margaret Thatcher zegt bijvoorbeeld: Zoals u weet, mijnheer de president, is het conservatieve beleid er niet ten bate van politici (...) Al luisterend denk je dan: “Voor wie dan wel?” Thatcher geeft antwoord in het tweede deel van het contrast: (...) maar ten bate van het volk.
Het zal duidelijk zijn dat iemand als Thatcher intensieve trainingsprogramma's onderging in speechen. Bovendien beschikte zij over uitstekende schrijvers, die in staat waren zinnen te formuleren waarop het publiek zou applaudisseren en die de media direct zouden oppikken. Opvallend vaak zijn dergelijke zinnen bijzonder eenvoudig.’ | |
● Het geheim van de drieslag‘Wie schrijft, doet de grootste moeite om variatie aan te brengen voor de lezer: we houden er niet van om frases en passages te herhalen. In een toespraak kan herhaling juist heel effectief zijn. Mensen die de reputatie | |
[pagina 263]
| |
hebben een goed spreker te zijn, maken veelvuldig gebruik van deze techniek. Zo zei Wiegel eens:  Wij zeggen dat je mensen moet stimuleren in het zelf doen. Wij zeggen dat je mensen moet aanmoedigen. Wij zeggen dat als iemand harder werkt dan een ander, dat hij dan ook meer mag verdienen. Daar is niks materialistisch aan... Wiegel herhaalt de woorden Wij zeggen een paar keer. Maar er is meer aan de hand. Hij gebruikt ze drie keer. De drieslag is een andere belangrijke techniek binnen de redevoeringskunst. Niet voor niets presenteerde Hitler de dingen vaak in drieën: Vor uns liegt Deutschland!! In uns marschiert Deutschland!! Und hinter uns kommt Deutschland!! Ook zijn slogan Ein Volk, ein Reich, ein Führer! was een drieslag. Veel slogans hebben trouwens deze vorm: Geloof, hoop en liefde De Vader, de Zoon en de Heilige Geest En zelfs het spreekwoord dat de wetmatigheid van de drieslag tot onderwerp heeft, is geformuleerd in de vorm van een drieslag: Eén ei is geen ei. Twee ei is een half ei. Drie ei is een paasei. Drieslagen, contrasten en raadsels leiden elk op zichzelf tot een grotere respons van het publiek. Je kunt ze natuurlijk ook combineren. In het volgende fragment bijvoorbeeld legt Thatcher haar publiek een raadsel voor: We verwachten van de Labour-partij een ijsbergmanifest... Het publiek zal denken: “Een ijsbergmanifest?” Thatcher geeft antwoord in de vorm van een simpel contrast: tien procent van het socialisme is zichtbaar, negentig procent zit onder de oppervlakte.’ | |
● Geknipt voor de media‘Zulke krachtig geconstrueerde zinnen doen het goed op radio en tv: ze worden graag geselecteerd voor nieuwsprogramma's. Het is dan ook niet zo vreemd dat Thatchers zin die zelfde avond te horen was in het BBC-nieuws: BBC-nieuwslezer: In Schotland noemde mevr. Thatcher het Labour-partijprogramma vanavond een ijsbergmanifest: tien procent van het socialisme zichtbaar, negentig procent onder de oppervlakte.
Citeren wordt in dit televisietijdperk steeds belangrijker, want nieuwsprogramma's tonen bij voorkeur heel korte fragmenten uit speeches. Als je een bepaalde boodschap wilt overbrengen, moet je dus zorgen dat die op een zo krachtig mogelijke manier verpakt is. In de Engelse politiek zie je dat lange speeches een aantal van die zinnen bevatten. Je kunt natuurlijk niet voorspellen welke zin door de media zal worden geselecteerd, maar je kunt er wel zeker van zijn dat het een van díe zinnen is als er gekozen wordt voor de prime-time-nieuwsuitzending. Een andere reden waarom de media juist deze fragmenten selecteren, is dat applaus in een speech een heel goed edit-punt vormt: er kan geknipt worden zonder dat het lijkt alsof de spreker wordt onderbroken. Bolkestein: “Sommigen menen... Ik zeg u...” Een mooi voorbeeld van een combinatie van contrast, raadsel en drieslag dat door de Nederlandse televisie werd geselecteerd, is een fragment uit een speech van de republikeinse presidentskandidaat Buchanan: Dat is wel verandering... Maar dat is niet de verandering die Amerika nodig heeft; dat is niet de verandering die Amerika wil; en dat is niet de verandering die we kunnen tolereren in een land dat we nog altijd “Het Land Gods” noemen.
Buchanan kijkt in de camera en geeft met zijn hand het ritme van elk element van de drieslag aan. Technisch gezien was dit een erg sterke zin. Het is dan ook geen verrassing dat juist deze zin werd gekozen voor de Nederlandse kijkers.  Voorbeeldanalyse uit het onderzoek van Atkinson
Veel politici maken instinctief gebruik van dit soort technieken. Ik denk dat mensen die als welspreken- | |
[pagina 264]
| |
de en heldere redenaars te boek staan, een natuurlijke neiging hebben om hun boodschap goed te verpakken. Maar je kunt natuurlijk ook leren gebruik te maken van dit soort technieken. Als je ze eenmaal kent, zijn ze gemakkelijk toe te passen, vooral tijdens het uitschrijven van een toespraak.’ Thatcher: ‘We verwachten van de Labour-partij een ijsbergmanifest’ | |
● Bolkestein-Brinkman: 6-1Hoe oordeelt u over de welsprekendheid van Nederlandse politici? Als we een toespraak van Brinkman bijvoorbeeld vergelijken met die van Bolkestein, hoe waardeert u die twee dan? ‘Als ik beiden een cijfer zou moeten geven, dan zou ik de heer Bolkestein een zes geven, en de heer Brinkman een één. Bolkestein maakt gebruik van een aantal retorische technieken, waarop soms applaus volgt. Zijn betoog ziet er helder uit en zijn presentatie is tamelijk bekwaam.  foto: ANP
In Brinkmans taalgebruik komen we daarentegen zo goed als geen enkel stijlmiddel tegen. Zijn verhaal komt over het algemeen erg ongestructureerd over: alsof hij gewoon maar het eerste zegt wat in zijn hoofd opkomt. Een soort associatieve stroom. Hij lijkt leunend op het tuinhekje met de buurman te staan kletsen. Het is erg moeilijk om je - terwijl je naar hem luistert - een idee te vormen van waar hij nu precies voor staat. Soms is het alsof hij juist die kenmerken van het spreken weglaat die passie en overtuiging overbrengen. En dat terwijl een uitstraling van passie en overtuiging vooral in de politiek onmisbaar is om je achterban te bereiken.’ |
|