Onze Taal. Jaargang 63

[p. 260]

Congruentie in bijzinnen
J. Schipper - leraar Nederlands, Coevorden

De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) geeft op bladzijde 240 de volgende regels voor congruentie tussen de persoonsvorm in de betrekkelijke bijzin en het woord waarop die vorm betrekking heeft (antecedent) in de hoofdzin. Is het antecedent meervoudig, dan is de persoonsvorm dat ook:

1	De jongen (antedecent) die daar loopt (persoonsvorm bijzin), is mijn vriend.
2	De jongens die daar lopen, zijn mijn vrienden.

Als het antecedent ik is, gebruiken we de stam van het werkwoord (de ik-vorm):

3	Ik, die hier veertig jaar gewerkt heb, word ook nog ontslagen.

Complexer zijn gekloofde zinnen: zinnen die een element op de voorgrond plaatsen door middel van een vorm van ‘het is/was’, gevolgd door een betrekkelijke bijzin, bijvoorbeeld: ‘Het zijn de programma's die het 'm doen’, maar ook ‘Ik ben het die die ruit gebroken heeft’. We krijgen dan:

4	Ik ben het die hier veertig jaar gewerkt heeft.

Die is hier op te vatten als een betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent, en dat is de derde persoon; de persoonsvorm van de bijzin past zich daaraan aan. Vergelijk:

5	(Degene) die hier veertig jaar gewerkt heeft, ben ik.

Dus zin 4 moet gelezen worden als:

6	Ik ben degene die hier al veertig jaar gewerkt heeft.

Tot zover is er geen vuiltje aan de lucht. Maar wat gebeurt er als het antecedent de voorwerpsvorm heeft?

7	?Dat vertellen ze mij, die hier al veertig jaar gewerkt heb/heeft.

Volgens ANS zou hier heb moeten staan, omdat dan de persoonsvorm met het antecedent mij congrueert. Maar fraai is het niet. Of moeten we die misschien ook hier als betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent beschouwen? Vergelijk:

8	Dat vertellen ze mij, (degene) die hier al veertig jaar gewerkt heeft.

Remco Campert kiest de derde persoon in een stukje in de Volkskrant:

9	Hij (...) passeert mij, die nog op de stoep staat te aarzelen.

● Gebruikers aan het woord

Hoe valt de keuze van anderen uit? Ik heb 73 taalgebruikers drie zinsparen voorgelegd die slechts verschillend waren op het punt van de derde persoon.

Steeds was de vraag: vonden zij a of b beter?

Ongekloofde zinnen met antecedent-in-onderwerpsvorm:

10a	Ik, die hier veertig jaar gewerkt heb, word waarschijnlijk ontslagen.
10b	Ik, die hier veertig jaar gewerkt heeft, word waarschijnlijk ontslagen.

Uitkomst: 55 stemmen voor a, 18 stemmen voor b.

Gekloofde zinnen met antecedent-in-onderwerpsvorm:

11a	Ik ben het die hier veertig jaar gewerkt heb.
11b	Ik ben het die hier veertig jaar gewerkt heeft.

Uitkomst: 10 stemmen voor a, 63 stemmen voor b.

Ongekloofde zinnen met antecedent-in-voorwerpsvorm:

12a	Dat vertellen ze mij, die hier veertig jaar gewerkt heb.
12b	Dat vertellen ze mij, die hier veertig jaar gewerkt heeft.

Uitkomst: 4 stemmen voor a, 69 stemmen voor b.

Met andere woorden: de ANS-regel voor ongekloofde zinnen (persoonsvorm richt zich naar het antecedent: zin 10) en die voor gekloofde zinnen (persoonsvorm richt zich naar een ‘ingesloten’ antecedent in de derde persoon: zin 11) ondervinden redelijk wat steun bij taalgebruikers in Coevorden en omgeving. Maar de ANS verliest steun wanneer het antecedent de voorwerpsvorm heeft (mij): kennelijk wordt ook daar, als in gekloofde zinnen, het betrekkelijk voornaamwoord als met ingesloten antecedent ervaren (zin 12, vergelijk zin 8).

● Een oude geschiedenis

Vroeger was het anders dan de ANS nu beschrijft. Zomaar wat voorbeelden uit de leespraktijk, waaruit blijkt dat de eerste persoon ook in gekloofde zinnen voorkwam. Revius (zeven-

[p. 261]

tiende eeuw) gebruikte wel een gekloofde zin, maar niet de vorm degene die voor de persoonsvorm:

13	Ick bent, o Heer, ick bent die u dit heb (volgens ANS: heeft) gedaen.

In de Statenbijbel, Openbaring 22, lezen we:

14	En ik, Johannes, ben degene die deze dingen gezien en gehoord heb (volgens ANS: heeft).

Het antecedent degene staat er hier zelfs bij, maar de persoonsvorm richt zich toch naar ik. Het probleem wordt in de vertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap (1951) omzeild doordat de persoonsvorm zowel bij de eerste (ik) als bij de derde persoon (degene ingesloten) kan horen:

15	En ik, Johannes, ben het die deze dingen hoorde en zag.

Jan van Nijlen steunde de ANS en dichtte (let op de voorwerpsvorm mij):

16	... en mij/ die 't al bezie met 't droeve oog eens dromers..., wordt het bewust...

De ANS zal haar regel moeten bijstellen of zij zal de volgende zin van Jan Blokker, waarin nota bene het antecedent de onderwerpsvorm heeft, moeten afkeuren:

17	... daarvan ben ik - die niet eens als een echte calvinist is grootgebracht - ten diepste overtuigd.

Nog is de ANS niet van me af. Een bijbehorend probleem is het gebruik van verwijswoorden in bijzinnen:

18	Dat vertellen ze mij, die zojuist zijn (of mijn?) fiets weggezet heeft (heb).
19	Ik ben het die zijn (of mijn) fiets weggezet heeft (heb).

Een kwestie om eens over na te denken.

Met dank aan collega's en leerlingen van de RSG Coevorden, en aan collega drs. R. Ootjers voor zijn deskundige adviezen.