Onze Taal. Jaargang 63

Van woord tot woord
Marlies Philippa

Bestek

Waaraan denkt u bij het woord bestek? Ik heb deze vraag al aan diverse mensen gesteld en ze noemden allen meteen het eetgerei: de vork, het mes en de lepel, het couvert dus. Pas daarna bedachten ze dat er ook nog het bestek van een huis is, en dat je wel eens zegt ‘in kort bestek’. Hoe zit het dan met de betekenisontwikkeling van zo'n woord als bestek?

● Gesloten couvert

Het antwoord daarop lijkt eenvoudig. Het ene bestek is niet uit het andere voortgekomen. Het gaat om twee aparte woorden. Het tweede bestek is van onszelf, onze taal heeft het zelf ontwikkeld, het is een erfwoord. En het eerste is een leenwoord, we hebben het overgenomen uit het Duits. Maar zo simpel liggen de zaken natuurlijk niet. Tenslotte zijn het Nederlands en het Duits nauw met elkaar verwant en heeft steken, het basiswoord van bestek, dezelfde etymologie als het Duitse stecken. De vraag blijft dan wat Besteck met ‘steken’ te maken heeft.

We hebben zelf dus bestek gevormd in de betekenis ‘begrenzing, ontwerp, plan’. Dit is al gebeurd in het Middelnederlands. Het was een afleiding van het werkwoord besteken ‘omheinen, bepalen’, dus ‘palen rond iets steken’. Vandaar kon bestek een begrip worden in allerlei vaktalen, zoals in die van de zeevaart. Daar is het de dagelijkse bepaling van de plaats waar een schip zich bevindt.

Bestek in zijn wat ruimer bekende betekenis wordt in geen enkel etymologisch woordenboek vermeld. Dat komt doordat het veel minder oud en bovendien een van oorsprong vreemd woord is. Zoals gezegd stamt het uit het Duits. S. Theissen heeft het opgenomen in zijn boek Germanismen in het Nederlands (Hasselt 1978) en zegt dat het pas sinds de jaren dertig in onze taal bestaat. In het Duits heeft het een ontwikkeling ondergaan die te vergelijken is met die van het Franse couvert. Couvert betekent letterlijk ‘bedekking’. Als ‘briefomslag’ (bijvoorbeeld in gesloten couvert) heeft het in het Nederlands die betekenis behouden, maar bij het ‘tafelgerei’ is de ‘omslag’, het ‘mapje’, in het Frans al verloren gegaan.

● Bestek met inhoud

Om de betekenisontwikkeling van bestek en couvert te kunnen begrijpen, moeten we kijken naar de geschiedenis van ons tafelgerei. In de middeleeuwen at men voornamelijk met lepel en mes. Een vork was iets wat gevorkt was, een ‘vertakking’ in het algemeen of landbouwwerktuig voor koren, hooi en mest. Niet iets voor binnenshuis. Het gebruik van de vork aan tafel stamt uit Constantinopel. Het raakte in zwang aan de Italiaanse hoven en verbreidde zich van daaruit over Europa. Aanvankelijk deed de vork uitsluitend dienst bij het opdienen van de spijzen. Aan het eind van de middeleeuwen ging een beperkte bevolkingsgroep ermee eten en pas in de zeventiende eeuw raakte men er algemeen mee vertrouwd. Het was in die tijd de gewoonte om als gast zelf een koker of doos met het eigen driedelige eetgerei mee te brengen.

Dit etui ging men in het Frans een couvert en in het Duits een Besteck noemen. Besteck was afgeleid van bestecken ‘insteken, bij elkaar steken, bedekken’. In de zestiende eeuw was een Besteck de bij elkaar gestoken versiering op helm of degen, en in de zeventiende dus het foedraal voor het tafelgerei. Later verschoof de betekenis van de bedekking naar de inhoud. Over die inhoud valt nog wel het een en ander te zeggen. Daarover een volgende keer.